Συμβολή στη γνώση περί το 1821. Ο πρόλογος που έγραψα
Τα διακόσια και πλέον χρόνια που μας χωρίζουν από την ελληνική Παλιγγενεσία κάνουν για άλλη μια φορά επίκαιρη την ανάγκη της πλήρους αποσαφήνισης όλων των παραμέτρων που οδήγησαν σε εκείνη τη μεγάλη Επανάσταση. Και αυτήν ακριβώς την ανάγκη έρχεται να υπηρετήσει η έκδοση αυτή, που αποτελεί πρωτοβουλία του Ελληνο-Ουκρανικού Επιμελητηρίου και του προέδρου του, ο οποίος εμπνεύστηκε αυτή την έκδοση ως μια ελάχιστη συμβολή στην ανάδειξη εκείνων των δυνάμεων του ελληνισμού που εκφράστηκαν μέσα από την Φιλική Εταιρεία. Δυνάμεις προοδευτικές και ριζοσπαστικές, που πυροδότησαν την ιστορική διαδικασία για την πολιτική αποκατάσταση του υπόδουλου γένους και οδήγησαν στην ελληνική επανάσταση του 1821, τη δεύτερη μεγάλη ευρωπαϊκή επανάσταση μετά την Γαλλική.
Στη προσπάθεια αυτή το Ελληνο-Ουκρανικό Επιμελητήριο συνεργάστηκε με το Κρατικό Αρχείο της Περιφέρειας Οδησσού, από το οποίο προέρχονται τα πολύτιμα ντοκουμέντα. Δημοσιεύονται με χρονολογική και αριθμητική σειρά υπηρεσιακά έγγραφα που αφορούν τη δράση των Φιλικών και τα οποία εδώ και δεκαετίες έχουν αποτελέσει αντικείμενο μελέτης από σημαντικούς ερευνητές από Ελλάδα, Ρωσία, Ουκρανία, Βουλγαρία, Μολδαβία κ.ά. όπως οι Β. Ι. Σέλινοβ, Τ. Γ. Θεοχαρίδη, Ν. Τόντορωφ, Λ. Ν. Ογκανιάν, Γ. Λ. Αρς, Γ. Μ. Πιατιγκόρσκι, Ι. Φ. Ιόββα, Κ. Γ. Αυγητίδης, Ν. Ο. Τερέντιεβα, Σ. Παραδεισόπουλος, Β. Τράικωφ κ.ά.
Η πρωτοτυπία της συγκεκριμένης έκδοσης έγκειται στο ότι για πρώτη φορά οι μελετητές έχουν πρόσβαση στις αρχειακές πηγές, τόσο στη γλώσσα του πρωτοτύπου, όσο και στη μετάφρασή τους στην ελληνική. Αυτό το γεγονός δίνει πιθανότατα την ευκαιρία για περαιτέρω μελέτες για τη δράση των Φιλικών. Παράλληλα, καθώς ο ερευνητής έρχεται σε επαφή με τα πρωτότυπα έγγραφα, αισθάνεται καλύτερα το ύφος των επίσημων εγγράφων της τσαρικής περιόδου, τον τρόπο χρήσης της γλώσσας και τη νοοτροπία της εποχής.
Μεταξύ άλλων παρουσιάζεται το μοναδικό ντοκουμέντο, που πρωτοδημοσίευσε ο Ν. Τόντοροφ, και αφορά έναν κατάλογο των μελών του ελληνικού κινήματος μαζί με βιογραφικά στοιχεία. Ο κατάλογος αυτός συντάχθηκε στις 14 Ιουλίου του 1821 και αποτελεί ένα ικανοποιητικό δείγμα που επιτρέπει να αναλυθούν τα χαρακτηριστικά των Φιλικών. Ο τίτλος του ντοκουμέντου είναι: «Ονομαστικός κατάλογος των Φιλικών που βρίσκονται στην πολίχνη Οργκίεβ, με αναφορά της εθνικής καταγωγής τους, της υπηκοότητας, του τόπου διαμονής, αν έχουν διαμείνει στη Ρωσία πριν έλθουν στη Μολδαβία, αν έφυγαν για το εξωτερικό με διαβατήρια ή χωρίς και ποιος τα εξέδωσε και, τέλος, τον τόπο μόνιμης κατοικίας». Συμπληρωματικά σ’ αυτόν δημοσιεύεται και ο κατάλογος των πεσόντων Φιλικών, όπως καταρτίστηκε από τις καταθέσεις των διασωθέντων.
Η έκδοση αυτή φέρνει στο χώρο του κάθε ερευνητή το ίδιο, το αυθεντικό αρχείο που υπάρχει στην Οδησσό. Και αυτή η διάχυση των πολύτιμων ντοκουμέντων συμβάλει στην απόδοση της ύψιστης τιμής στο μεγάλο γεγονός της ευρωπαϊκής ιστορίας, που είναι η ελληνική επανάσταση. Ο ιστορικός Νικολάι Τόντοροφ αποτιμά αυτό το γεγονός γράφοντας: «Η σημασία της στην ευρωπαϊκή ιστορία καθορίζεται από το γεγονός ότι η σημαία της επανάστασης υψώθηκε όταν στην Ευρώπη κυριαρχούσε η αντίδραση, που την εξέφραζε και την υποστήριζε η Ιερή Συμμαχία των ενωμένων μοναρχιών. Η ελληνική επανάσταση αποτελεί το πρώτο ισχυρό πλήγμα κατά του συστήματος που είχε θέσει εκτός νόμου κάθε επαναστατική σκέψη… επιστρατεύοντας τις σύντονες ενέργειες των αστυνομικών και στρατιωτικών δυνάμεων των ισχυρότερων ευρωπαϊκών κρατών. Γι αυτό το λόγο η ελληνική επανάσταση μετατρέπεται σε πόλο έλξης γύρω από τον οποίον συσπειρώνονται όλες οι προοδευτικές δυνάμεις….»
Παρόμοια άποψη με αυτήν του Τόντοροφ έχει και ο Βρετανός ιστορικός Έρικ Χομπσμπάουμ, ο οποίος γράφει ότι «Η Ελλάδα έγινε η πηγή έμπνευσης του διεθνούς φιλελευθερισμού». Υποστηρίζει τη θέση ότι η ελληνική Επανάσταση κατά τη δεκαετία του 1820 λειτούργησε ως η δύναμη συσπείρωσης της δημοκρατικής Ευρώπης, και ότι «έπαιξε ρόλο ανάλογο με αυτόν που θα έπαιζε στο τέλος της δεκαετίας του 1930 η υποστήριξη στην Ισπανική Δημοκρατία».
Γι αυτό κάθε τι που ευνοεί την περαιτέρω διερεύνηση, αποτελεί απόδοση τιμής στο μεγάλο αυτό ευρωπαϊκό γεγονός του 19ου αιώνα.
Ας δούμε κάποια στοιχεία για εκείνη την εποχή και το πλαίσιο εντός του οποίου ενσαρκώθηκαν οι ιδέες του νεοελληνικού διαφωτισμού και του ευρωπαϊκού φιλελευθερισμού.
Σύμφωνα με τους ιστορικούς που ασχολήθηκαν με τη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο, ιδρύθηκε το 1814 στην Οδησσό της Νέας Ρωσίας (έτσι ονομάζονταν τότε οι περιοχές που είχαν ενσωματωθεί στη Ρωσική Αυτοκρατορία στο τέλος του 18ου αιώνα) μια μυστική εταιρεία για να προετοιμάσει την ελληνική αντιαπολυταρχική εξέγερση στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Ιδρυτές της θεωρούνται οι Εμμανουήλ Ξάνθος, Νικόλαος Σκουφάς και Αθανάσιος Τσακάλωφ. Στη συνέχεια μυήθηκε ο Αντώνιος Κομιζόπουλος από τη Φιλιππούπολη και αργότερα ο Παναγιώτης Αναγνωστόπουλος. Η ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας υπήρξε αποτέλεσμα μιας μακράς διαδικασίας οργάνωσης των πλέον ανήσυχων ατόμων της ελληνικής Διασποράς. Λίγα χρόνια πριν είχε ιδρυθεί στο Παρίσι το «Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον», μέλος του οποίου υπήρξε ο Αθανάσιος Τσακάλωφ, ο οποίος αργότερα θα πρωτοστατήσει στην ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας. Το «Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον» βάσιζε τις πολιτικές του επιδιώξεις στην πολιτική του Ναπολέοντα. Ακολουθούσε τους κανόνες των καρμπονάρων και των ελευθεροτεκτόνων και είχε υιοθετήσει το μυστικό όρκο με τον οποίο δεσμεύονταν τα μέλη του.
Η ήττα του Ναπολέοντα οδήγησε στο μαρασμό του Ελληνόγλωσσου Ξενοδοχείου. Η επόμενη προσπάθεια της μάλλον αγγλόφιλης «Φιλομούσου Εταιρείας» των Αθηνών θα είναι εξαιρετικά περιορισμένη σε κύκλους κάποιων λίγων διανοουμένων και ποτέ δεν θα καταφέρει να αποκτήσει σημαντικό λαϊκό έρεισμα στην κωμόπολη που ήταν τότε η οθωμανική Αθήνα.
Σύμφωνα με τις αναφορές του Φιλικού και ιερολοχίτη Π. Καλεβρά, πρέπει να υπήρχαν και άλλες μυστικές οργανώσεις, όπως η «Εταιρεία του Λέοντος» και η «Εταιρεία του Φοίνικος», που στόχευαν στην απελευθέρωση των Ελλήνων. Έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον ότι εκείνη την πρώιμη περίοδο εμφανίζονται οι διαφορετικές στρατηγικές, που θα ακολουθήσουν το εγχείρημα της Απελευθέρωσης όλη την επόμενη περίοδο, ως την τελική του στιγμή, που δεν είναι άλλη από τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922.
Έτσι λοιπόν, ο Καλεβράς αποκαλύπτει ότι η «εταιρεία επιλεγομένη του Λέοντος» θεωρούσε ότι η απελευθέρωση των Ελλήνων θα επιτευχθεί με την «ευδαιμονία των εν Τουρκία χριστιανών». Αυτή η θεώρηση είχε προκαλέσει την μήνιν των μελών του «Φοίνικος», οι οποίοι τη χαρακτήρισαν «επιβλαβήν και καταχθόνιον». Επηρεασμένοι και ριζοσπαστικοποιημένοι από τους καρμπονάρους επαναστάτες, τα μέλη του Φοίνικα επαγγέλλονταν τη βίαιη επανάσταση και όχι τη βαθμιαία απόκτηση ισχύος εντός των οθωμανικών δομών. Μέλη του Φοίνικα υπήρξαν ο Ν. Σκουφάς και ο Εμμ. Ξάνθος, οι οποίοι με τη μετάβασή τους στην Οδησσό θα συμβάλουν στη δημιουργία της Φιλικής Εταιρείας.
H Oδησσός εκείνη την περίοδο ήταν μια πόλη που έσφυζε από ζωή και όπου η ελληνική παρουσία ήταν έντονη. Η πνευματική δραστηριότητα της ελληνικής κοινότητας αποτυπώθηκε τόσο στην εκπαιδευτική δράση όσο και στην πολιτιστική. Αποτέλεσμα αυτής της προσπάθειας υπήρξε και η δημιουργία Ελληνικού Τυπογραφείου. Ήδη από το 1814 πραγματοποιούνται ελληνικές θεατρικές παραστάσεις, οι οποίες, όπως γράφει η Αικ. Κουμαριανού: «συνέπαιραν κυριολεκτικά τους συγχρόνους, καθώς συνέδεαν τον ελληνισμό με την αρχαία ελληνική παράδοση, ενισχυμένη και φιλτραρισμένη μέσα από το πνεύμα του Διαφωτισμού».
Ο Κωνσταντίνος Κούμας, διευθυντής του Ελληνικού Σχολείου Σμύρνης, γράφει το 1817 σε επιστολή προς τον φίλον του Κωνσταντίνο Οικονόμου τον εξ Οικονόμων: «Τόσοι Έλληνες και με τοιαύτην φιλογενείας διάθεσιν πούποτε ακόμη δεν συνηθροίσθησαν εις άλλην ξένης επικράτειας πόλιν. Εμπορείς να την είπης αποικίαν Ελληνικήν εις πολλά ευτυχεστέραν αναντιρρήτως από την μητρόπολίν της. Εις την Οδησσόν την σήμερον και την γλώσσαν μας αγωνίζονται να λαλώσι καθαρώτερα και περί μέσων της του γένους προκοπής φιλοτιμούνται να προσδιαλέγωνται συνεχώς και με ελευθέριον χείρα πραγματικώς συνεισφέρουσιν εις παντός αγαθού σύστασιν».
Ο Ιωάννης Φιλήμων στο Δοκίμιον Ιστορικόν περί της ελληνικής Επαναστάσεως δίνει την εικόνα εκείνης της περιόδου: «..η ενεργητική περί Ελευθερίας ιδέα κυοφορείται αυτομάτως (από τα τέλη του 1813) εις τινα πνεύματα και μετ’ ολίγον δεσμός αδιάρρηκτος διαδέχεται την περί της εκτελέσεώς της περισπούδαστον φροντίδα. Νέοι Έλληνες, καταφυγόντες εις την Οδησσόν, ως εις άσυλον, μακράν της δυναστευομένης πατρίδος των, συνέρχονται και συνομιλούν. Το συνδέον τας καρδίας των ελατήριον ήτο μοναδικώς το φρόνημα του πατριωτισμού…. Ο μέλλων Πόλεμος δεν ήτον, ως άλλοι, έργον φιλοδοξίας ή εξωτερικού τινος σκοπού. Εθεωρείτο Πόλεμος περί των όλων. Προέκειτο άρα η ανάγκη του να συνδεθώσιν οι Έλληνες δια της αγάπης, κατά το παράδειγμα του Θεμελιωτού της Θρησκείας των. Δια το πνεύμα τούτο έδοσαν εις την επιχείρησίν των τον τίτλον ‘’Εταιρεία των Φιλικών’’, βάσιν έχουσα την κοινήν ειλικρίνειαν και ομόνοιαν κατά το ηθικόν της μέρος και την δι αυτής κατορθουμένην Ελευθερίαν κατά το πραγματικόν της τέλος.»
Από όλες τις οργανώσεις και τις ποικίλες ιδεολογίες -που ονειρεύτηκαν την με διάφορους τρόπους Απελευθέρωση και την πολιτική αποκατάσταση των Ελλήνων- τελικά θα επιβιώσει η ιδεολογία εκείνη που θα οδηγήσει στη δημιουργία της Φιλικής Εταιρείας. Αυτή η ‘’Εταιρεία των Φιλικών’’ θα αναλάβει τη μέγιστη ευθύνη της οργάνωσης της επαναστατικής διαδικασίας.
Μετά την άρνηση του Καποδίστρια να αναλάβει την ηγεσία της Εταιρείας οι Φιλικοί προσέγγισαν τον πρίγκηπα και στρατηγό Αλέξανδρο Υψηλάντη, ο οποίος κήρυξε την ελληνική Επανάσταση στις 24 Φεβρουαρίου του 1821. Παρόλη τη δραματική εξέλιξη στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, η επανάσταση τελικά θα ριζώσει και θα αποφέρει κάποιους καρπούς στο Νότο της Βαλκανικής.
Οι επιπτώσεις της κοσμοαντίληψης των Φιλικών επί της ιστορίας της Εγγύς Ανατολής και των Βαλκανίων θα είναι συντριπτική. Μπορεί να μην κατάφεραν να υλοποιήσουν πλήρως το όραμά τους. Μπορεί να είδαν στο τέλος της επαναστατικής διαδικασίας το όραμα να λαμβάνει σάρκα και οστά μόνο ως ένα μικρό δείγμα των αρχικών τους επιδιώξεων. Όμως κατάφεραν να ανοίξουν τον ασκό του Αιόλου στην υπό αυταρχικό ισλαμικό έλεγχο επικράτεια των Οθωμανών. Η εποχή της μετάβασης από τη θεοκρατική ισλαμική απολυταρχία στα έθνη-κράτη του δυτικού Διαφωτισμού είχε αρχίσει. Και όπως περιγράφει ο Ν. Τοντόροφ: «Οι πρωτεργάτες της ελληνικής επανάστασης, υιοθετώντας τις ιδέες της μεγάλης γαλλικής επανάστασης, πρόσφεραν στους βαλκανικούς λαούς ιστορική υπηρεσία γιατί πέτυχαν όχι μόνο να μεταφέρουν τις ιδέες αυτές στα Βαλκάνια, αλλά να τις προσαρμόσουν στις συγκεκριμένες ιδιότυπες συνθήκες του βαλκανικού χώρου. Δημιούργησαν μια επαναστατική οργάνωση που οι αρχές και οι μέθοδοί της επέδρασαν κατά τη διάρκεια μιας εκατονταετίας, πάνω στις διαδοχικές επαναστατικές προσπάθειες των βαλκανικών λαών».
Ένα blog του Βλάση Αγτζίδη 
(Πηγή: Ι. Χατζηφώτης – «Από το Βυζάντιο στον Νέο Ελληνισμό», τόμ. 3ος.)
(Πατριάρχης Γρηγόριος Ε’ προς τον Μουρούζη)
(Αλεξάνδρου Υψηλάντου οδηγίες από το Κινσόβιο της Βεσσαραβίας προς τους αρχηγούς της Επαναστάσεως για τον “αφορισμό” του Πατριάρχη).