Παρουσιάζοντας τον «Πόντο» στη Σπάρτη
της Άβας Μπουλούμπαση (από την ομιλία της στην παρουσίαση του βιβλίου στην Πνευματική Εστία Σπάρτης)
Σήμερα θα μιλήσουμε για ένα ΕΥΚΟΛΟΔΙΑΒΑΣΤΟ αλλά και ΑΠΑΙΤΗΤΙΚΟ βιβλίο…
«Ο ΠΟΝΤΟΣ, ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΟ ΒΟΡΡΑ», του φίλου ιστορικού Βλάση Αγτζίδη.
Ευκολοδιάβαστο γιατί είναι γραμμένο με γνώση και κριτική σκέψη.
Και Απαιτητικό γιατί πραγματεύεται μια από τις «Λευκές»-ουσιαστικά άγραφες-, σελίδες της πρόσφατης ιστορίας μας .
Σχετίζεται με τη διαδικασία συγκρότησης, ή «κατασκευής» -κατά την άποψη μερικών αναθεωρητών ιστορικών-, ταυτοτήτων, Και έχει γίνει αντικείμενο σκοταδιστικής εργαλειοποίησης από τη μια, και υποτίμησης ή και παρερμηνείας , από την άλλη…..
Ο Βλάσης Αγτζίδης επιλέγει έναν άλλο δρόμο, με στόχο τη μετατροπή της ιστορικής συνείδησης
- μέσω της κατανόησης-
- σε μια χειραφετητική διαδικασία.
Το τέλος του 19ου και η χαραυγή του 20ού αιώνα ήταν η εποχή της διάλυσης των αυτοκρατοριών και της ανόδου των νέων αστικών κρατών.
Μια εθνο-γενετική διαδικασία που πήρε διαφορετική μορφή στη Δύση, στα Βαλκάνια, Και στην Ανατολή, όπου ο «Μεγάλος Ασθενής», δηλαδή η Οθωμανική Αυτοκρατορία, μετασχηματίστηκε, μέσω εθνοκαθάρσεων και γενοκτονιών, σε εθνικά ομογενοποιημένο κράτος.
Ήταν ένα μεταίχμιο πολέμων, καταστροφών και ανακατατάξεων, από το οποίο προέκυψε μια νέα πραγματικότητα για όλο τον Πλανήτη και ειδικά για τη χώρα μας.
Σήμερα, βρισκόμαστε σε μια ανάλογη περίοδο που έχει πολλά κοινά χαρακτηριστικά , τηρουμένων πάντα των ιστορικών αναλογιών.
Αντιθέσεις , ανταγωνισμοί και αναταράξεις αλλάζουν τον γεωπολιτικό χάρτη. Η Ελλάδα βρίσκεται ξανά στο μάτι του κυκλώνα…
Από την άποψη αυτή, πολλά θα είχαμε να διδαχθούμε από την περίοδο 1914-1923, που στάθηκε κρίσιμη για τις μετέπειτα εξελίξεις.
Δυστυχώς όμως, λόγοι όχι στενά ιστοριογραφικοί, αλλά ευρύτερου πολιτικού και πολιτισμικού χαρακτήρα, έχουν οδηγήσει σε μια ιδιότυπη ιδεολογική εργαλειοποίηση της ιστορίας- σύμφωνα με τον όρο του Φίλιππου Ηλιού.
Τα γεγονότα, η βιωμένη ιστορία και οι ιστορίες των ανθρώπων αποσιωπώνται.
Στην καλύτερη περίπτωση το μόνο που αφήνεται πλέον να εκδηλωθεί, σε όποιο βαθμό, είναι ο θρήνος και ο πόνος, με μια μικρή δόση από φολκλόρ….
Η “επεξεργασία του πένθους” μετατίθεται αδήριτα σε ένα αδιευκρίνιστο μέλλον.
«Κυριαρχεί ο αγνωστικισμός» , όπως σημειώνει ο Βλάσης Αγτζίδης.
Και, όπως έχει γράψει ο τούρκος ιστορικός Σιμπέλ Οζμπουντούν, «στη Γενοκτονία ή τη Μεγάλη Καταστροφή, υπάρχει κάτι πιο σημαντικό από τον αριθμό των νεκρών: η άπειρη έκταση της λήθης και της καταραμένης σιωπής»
Αυτή τη σιωπή επιχειρεί να καταλύσει με τον δικό του τρόπο ο συγγραφέας.
Ο Πόντος , έχει απασχολήσει τον Βλάση Αγτζίδη σε πολλές εργασίες του, τις περισσότερες από τις οποίες θα τις βρείτε δωρεάν διαδικτυακά.
Σε αυτό το βιβλίο επιχειρεί να αντιμετωπίσει το ποντιακό ζήτημα μέσα στο διεθνές πλαίσιο της εποχής, και βασικά σαν το σημείο συνάντησης των διαδικασιών και των συνεπειών της κατάρρευσης της Οθωμανικής αλλά και της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, των ευρωπαϊκών εξελίξεων και των ενδοσυμμαχικών ανταγωνισμών, κατά και μετά τον 1ο Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά και του Εθνικού Διχασμού, «του οποίου ο Πόντος ήταν το πρώτο θύμα», όπως επισημαίνει ο Βλάσης Αγτζίδης.
Στο βιβλίο, όπως αναφέρει στην Εισαγωγή, « παρουσιάζονται οι συνθήκες που είχαν διαμορφωθεί την τελευταία περίοδο του Ανατολικού ζητήματος, η έξοδος μεγάλου μέρους των Ελλήνων του Πόντου στη Ρωσία, κυρίως κατά τον 19ο αιώνα, οι ευεργετικές επιπτώσεις της μεταρρύθμισης του Τανζιμάτ, το πραξικόπημα των Νεοτούρκων, η εμπλοκή των Γερμανών, η απόφαση για την υλοποίηση των Γενοκτονιών, οι συνθήκες που διαμόρφωσε ο Α! Παγκόσμιος Πόλεμος, ο Εθνικός Διχασμός, οι προσπάθειες διαμόρφωσης ενός μετα-οθωμανικού κόσμου στο δύσκολο περιβάλλον με την εμφάνιση της σοβιετικής Ρωσίας, τα αποκλίνοντα συμφέροντα των Συμμάχων, η μικρασιατική εκστρατεία, και τελικά η Καταστροφή και η Προσφυγοποίηση.»
Στόχος μιας παρουσίασης όμως, δεν είναι μόνο να προ-οικονομήσει την ανάγνωση. Αλλά και να παρακινήσει σε μια πιο δημιουργική αντιμετώπιση του βιβλίου.
Επειδή ο φίλος Βλάσης με παρότρυνε ένθερμα σε αυτό, και με τη συναίσθηση της υποκειμενικότητας των επιλογών μου, θα ήθελα να εντοπίσω και να σας προτείνω για περισσότερο αναστοχασμό, μερικά κομβικά σημεία.
Ο Πόντος και το Ανατολικό Ζήτημα:
Ήδη ο τίτλος του βιβλίου δίνει το στίγμα. Ο Πόντος όχι ως αυτόνομο γεγονός, αλλά ενταγμένο στο μικρασιατικό πλαίσιο. Και κατ’ επέκταση στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Ο όρος «πλαίσιο» είναι προσφιλής στον συγγραφέα. Όσοι ασχολούνται με τις ιστορικές σπουδές θα καταλάβουν τη σημασία του context, της μελέτης κάθε φαινομένου όχι ξεκομμένα, αλλά σε συνάρτηση με τα συμφραζόμενα.
Η μελετώμενη περίοδος αφορά μια κρίσιμη εποχή, τόσο για τις εσωτερικές ενδο-οθωμανικές, όσο και για τις εξωτερικές εξελίξεις, αυτό ακριβώς που ονομάστηκε Ανατολικό Ζήτημα.
Η αντιφατική και μεταβαλλόμενη στάση των Μεγάλων δυνάμεων της εποχής απέναντι στην οθωμανική αυτοκρατορία, που κυμάνθηκε από την προστασία της ακεραιότητας μέχρι τον διακανονισμό του διαμελισμού της, συμπαρέσυρε και την «Μικράν πλην έντιμον Ελλάδα».
Το ερώτημα αν ήταν αναμενόμενη και αναπόδραστη η διάλυση και έπρεπε να στηριχτεί με κάθε δυνατό τρόπο ο εξωελλαδικός ελληνισμός,
ή αν η στάση της Ελλάδας ήταν «ιμπεριαλιστική»,
δεν έχει απαντηθεί τελειωτικά από την ελληνική κοινωνία.
Το Κίνημα των Νεοτούρκων:
– Ο χαρακτήρας και η φύση του Κινήματος των Νεοτούρκων είναι ένα είδος σπαζοκεφαλιάς, ένα κίνημα που δεν χωρά σε κάποιο γνωστό ερμηνευτικό σχήμα.
Όπως αναφέρει ο Βλάσης Αγτζίδης, «ο τουρκικός εθνικισμός ήταν ο σημαντικός παράγοντας που εμπόδισε την πραγματοποίηση μεταρρυθμίσεων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία».
Ενώ, αναφερόμενος στον πατέρα του παντουρκισμού αλλά και των κεμαλικών, Ζιγιά Γιογκάλπ παραθέτει τα λόγια του: «Το παντουρκιστικό κίνημα στοχεύει στη δημιουργία μιας νέας τουρκικής Αυτοκρατορίας, όπου δεν θα υπάρχει θέση για κανένα άλλο έθνος εκτός από των Τούρκων».
Αν και το Κίνημα των Νεοτούρκων εμφανίστηκε αρχικά με τα λάβαρα και τα συνθήματα της Γαλλικής Επανάστασης, οι μετέπειτα εξελίξεις έδειξαν το πραγματικό του πρόσωπο.
Η θετική του αντιμετώπιση από τη μεριά της νεαρής τότε Σοβιετικής Ένωσης, αλλά και μεταγενέστερων ακόμη και σύγχρονων ιστορικών, (με μόνη εξαίρεση ίσως τον Νίκο Ψυρούκη), στάθηκε αποφασιστική.
Όχι μόνο για τις τότε εξελίξεις, αλλά και για την μεταγενέστερη αποτίμηση των γεγονότων από όσους επιμένουν να χαρακτηρίζουν τους στρατοκράτες εθνικιστές Νεότουρκους και τους διαδόχους τους κεμαλικούς, ως «προοδευτικό εθνικό- αστικό απελευθερωτικό κίνημα»…
Ο ρόλος των Γερμανών και της Σοβιετικής Ρωσίας
Δύο από τους εξωτερικούς παράγοντες που ο συγγραφέας εκτιμά ως καθοριστικούς για την εξέλιξη και το δραματικό τέλος του Ποντιακού ζητήματος, είναι η στάση των Γερμανών και η στάση της Σοβιετικής Ρωσίας.
-Επισημαίνεται ο ρόλος των Γερμανών , που ενώ αρχικά είχαν κληθεί για την αναδιοργάνωση του οθωμανικού στρατού, στη συνέχεια ελκύονται ιδιαίτερα από τις πρώτες ύλες και τη δυνατότητα οικονομικής διείσδυσης στην εν αποσυνθέσει αυτοκρατορία.
Δεν περιορίζονται όμως σε αυτό. Θα είναι οι ιδεολογικοί πατέρες του τουρκικού εθνικισμού και ρατσισμού που θα οδηγήσει στις γενοκτονίες.
Το θεωρητικό τους υπόβαθρο χαρακτηρίζεται από τον συγγραφέα ως ένα είδος «πρωτόλειας εκδοχής της ναζιστικής ιδεολογίας».
Που μεταφέρει και τα λόγια ενός από τα ηγετικά στελέχη του Κομιτάτου ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΟΔΟΣ, ο οποίος μιλά
για την «ανάγκη να υπάρχει μόνο ένας μουσουλμανικός πληθυσμός από Κωνσταντινούπολη μέχρι Κίνα-Ινδία», κάτι που μπορεί να επιτευχθεί «με την επιστημονική ιδιοφυία των Γερμανών και το γενναίο χέρι των Τούρκων».
~~~~~~~~~~~~~
-Ο ρόλος της ρωσικής πλευράς απέναντι στους Ποντίους πέρασε από πολλές διακυμάνσεις:
από παραδοσιακές σχέσεις φιλίας λόγω ομοθρησκείας, με προστασία και υποδοχή των κυμάτων προσφύγων προς τα εδάφη της περιοχής του Νότιου Καυκάσου, και την αρχική υποστήριξη του ποντιακού αντάρτικου, μετά την επανάσταση των μπολσεβίκων και τη Συνθήκη Μπρεστ Λιτοφσκ, ο Πόντος θα αφαιρεθεί από την ατζέντα των σοβιετικών προτεραιοτήτων.
Η σύναψη τουρκοσοβιετικής φιλίας, η άμετρη υλική και ηθική υποστήριξη των Νεοτούρκων από τη Νεαρή Σοβιετική Ένωση θα δώσουν στους εθνικιστές την απαραίτητη «νομιμοποίηση» που θα χρησιμοποιηθεί κατά του ποντιακού ελληνισμού.
-Ο Εθνικός Διχασμός
Αποτελεί κοινό τόπο η απόδοση ευθυνών για τις εξελίξεις στο ρόλο των μεγάλων δυνάμεων και τους μεταξύ τους ανταγωνισμούς.
Όμως ένα ζήτημα ή υποτιμάται, ή ερμηνεύεται με «γενετικούς» όρους περί δήθεν προδιάθεσης των Ελλήνων ….Ο ΕΘΝΙΚΟΣ ΔΙΧΑΣΜΟΣ.
Ο Βλάσης Αγτζίδης τον σκιαγραφεί στην εξέλιξη του, και στις επιπτώσεις του στο Ποντιακό.
Με ρίζες στην παλιά έχθρα μεταξύ αυτοχθόνων και ετεροχθόνων- ή πιο σωστά εξωελλαδικών, ο Εθνικός Διχασμός παίρνει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά με το ξέσπασμα του Α! Π.Π, και τη ρήξη των δύο στρατηγικών, φιλογερμανικής του βασιλιά Κωνσταντίνου, και φιλο-Ανταντ του Βενιζέλου, και θα έχει σοβαρές επιπτώσεις και στο Ποντιακό ζήτημα. (και στο Κυπριακό για όποιον θέλει να το ψάξει).
Ο Βενιζέλος που είχε αλλάξει στάση αρκετές φορές για το Ποντιακό, στέλνει υπόμνημα στον βρετανό πρωθυπουργό ζητώντας αποστολή στρατευμάτων στον Πόντο, με σκοπό τη δημιουργία ανεξάρτητου κράτους τον Οκτώβρη του 1920.
Η περίεργη απόφαση του για διενέργεια εκλογών θα οδηγήσει στην απρόσμενη ήττα του και την αλλαγή της στάσης των συμμάχων απέναντι στον επανελθόντα γερμανόφιλο Βασιλιά Κωνσταντίνο.
Όπως γράφει ο Βλάσης Αγτζίδης, «Οι ραγδαίες εξελίξεις μετά τις εκλογές , τα λάθη της νέας μοναρχικής κυβέρνησης, τα αποκλίνοντα συμφέροντα των μεγάλων δυνάμεων, και η μεγάλη στρατιωτική υποστήριξη του κεμαλικού κινήματος από τους σοβιετικούς, αλλά και Ιταλούς και Γάλλους, θα οδηγήσουν τον Πόντο στην καταστροφή».
Το Ποντιακό αντάρτικο
Άφησα τελευταίο το ποντιακό αντάρτικο, και την εμφάνιση του ποντιακού ελληνισμού ως δρώντος υποκειμένου.
Ανάμεσα στις συμπληγάδες της πολιτικής, των διεθνών σχέσεων, των ανταγωνισμών των μέγα-παικτών της εποχής, αλλά και των αδυναμιών και σοβαρών λαθών του «Εθνικού Κέντρου», ξεπροβάλλει στο προσκήνιο της ιστορίας το «αντιστασιακό πνεύμα του ελληνισμού» που έχει επισημάνει ο Νίκος Σβορώνος.
Το ποντιακό αντάρτικο δεν ξεκίνησε ως αυτονομιστικό κίνημα, πρόσχημα που χρησιμοποίησαν οι Νεότουρκοι για τις πρώτες διώξεις.
Ξεσπά ως αντίδραση στις επιθέσεις τους κατά του άμαχου πληθυσμού, που ξεκίνησαν στον Πόντο από το 1916.
Με τις αντιφάσεις, τα πισωγυρίσματα, τις αδυναμίες που είναι σύμφυτες με κάθε λαϊκό κίνημα, θα γίνει «κουρμπάνι» και ενοχλητική ανάμνηση για την εξέλιξη των ελληνοτουρκικών σχέσεων, συχνά διατεταγμένων από εξωελλαδικά κέντρα.
(και δεν αναφέρομαι βέβαια μόνο στο παρελθόν).
Σε κάθε περίπτωση , χαρακτηρισμένοι ως «σκληροί ληστές» από τους μπολσεβίκους, αλλά και αγνοημένοι από την ελλαδική κυβέρνηση, τις μεγάλες δυνάμεις και την ιστορία, εξορισμένοι από τη συλλογική μας μνήμη, οι αντάρτες του Πόντου θα έχουν την τραγική τύχη να αφήσουν τα κόκκαλά τους στη γενέθλια γη.
«Τύχη» που δεν θα έχουν οι πρόσφυγες που ούτε θα «συνωστιστούν» , ούτε θα επιλέξουν με τη θέληση τους, τον επαναπατρισμό σε μια ΜΗ-πατρίδα.
Θα είναι τα θύματα της Πολιτικής , των ανταγωνισμών και των σχεδιασμών των μεγάλων, αλλά και της αδυναμίας χάραξης πολιτικής για τον ελληνισμό, από το ελληνικό κράτος.
Είναι εδώ που η «μεγάλη» , η επίσημη ιστορία θρυμματίζεται στις άπειρες «μικρές» βιωμένες ιστορίες των ανθρώπων.
Για το τέλος, και των Ποντίων αλλά και του βιβλίου, δεν χρειάζεται να προσθέσω κάτι. Η Λακωνία, και ειδικά η βόρεια , φέρνει στο σώμα της ορατά τα σημάδια της τραγικής διαδρομής.…..
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Με την ελπίδα ότι δεν πρόδωσα το πνεύμα του συγγραφέα, και έδωσα κάποια ερεθίσματα για δημιουργική προσέγγιση του βιβλίου του.
Θα ήθελα να σας αποχαιρετήσω με μια μικρή -ας πούμε !- εξομολόγηση:
Σε μια από τις ατελείωτες συζητήσεις με τον φίλο Βλάση, αναφερόμενη στην ποντιακή του καταγωγή, χρησιμοποίησα τις αντωνυμίες «εσείς» και «εμείς», με αποτέλεσμα να δεχτώ την κριτική του.
Απόψε, θα ήθελα να τολμήσω μια ερώτηση:
μετά από όσα ενδιαφέροντα αναφέρει το βιβλίο, θεωρούμε ότι δικαιολογείται ένας παρόμοιος διαχωρισμός?
Ήταν ο Πόντος ένα μακρυνό ΕΣΕΙΣ, ένα ακόμη «ΚΕΙΤΑΙ ΜΑΚΡΑΝ »(όπως είχε μιλήσει κάποτε ο Καραμανλής για την Κύπρο), ξένο και αποκομμένο από την ελληνική πραγματικότητα?
Και η αναψηλάφηση της ιστορίας, που με ιστορική εντιμότητα και σοβαρή τεκμηρίωση επιχειρεί ο Βλάσης Αγτζίδης,
είναι ή όχι επιβεβλημένη ?
——–
Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Πολυδεύκης», τεύχ. 63, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 20224, σελ. 12-13.
Ένα blog του Βλάση Αγτζίδη 
Σχολιάστε