ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΙΟΣ (1395 – 1472)

O Γεώργιος Τραπεζούντιος αποτελεί μια από τις πολύ γοητευτικές παρουσίες του μεσαιωνικού ελληνισμού.  Παρότι δεν είχε την εμβέλεια του Βησσαρίωνα, εν τούτοις συγκέντρωσε χαρακτηριστικά που τον καθιστούν ιδιαιτέρως ενδιαφέροντα. Η ελληνική εθνική συνείδηση σε ένα προνεωτερικό περιβάλλον -που είχε ως χαρακτηριστικά την ηττημένη Ρωμιοσύνη από το Ισλάμ, την παρουσία του λατινικού κόσμου στη Δύση και του Οθωμανικού στη καθ΄ ημάς Ανατολή- του επέτρεψε να συγκρίνει τους διαφορετικούς κόσμους.

Απογοητευμένος από την κυνικότητα των Λατίνων καταθέτει ακόμα και στο Μωάμεθ μια πρόταση συγκριτισμού και υπέρβασης των θρησκευτικών διαχωρισμών του ενιαίου χώρου της Ανατολής.  Για να γνωρίσουμε καλύτερα αυτόν τον διανοούμενο του Μεσαίωνα σας προτείνουμε την εργοβιογραφία του Γεωργίου Τραπεζούντιου, γραμμένη από τον Πέτσιο Κωνσταντῖνο, Ἀναπλ. Καθηγητὴ Ιστορίας τῆς Φιλοσοφίας (Τομέας Φιλοσοφίας Τμῆμα Φ.Π.Ψ. Πανεπιστήμιο Ἰωαννίνων)

ΕΡΓΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ο ΓΕΩΡΓΙΟΣ Τραπεζούντιος (1395 – 1472) γεννήθηκε στὸν Χάνδακα τῆς Κρήτης στὶς 3 Ἀπριλίου 1395 ἀπὸ γονεῖς ποὺ κατάγονταν ἀπὸ τὴν Τραπεζοῦντα, ὅπως ὁ ἴδιος σημειώνει (Comparationes Philosophorum Aristotelis et Platonis, σ. 266): «audivi ego a parente meo proavum suum, ex Trapezunta, nescio qua ponti urbe in Cretam migrasse»). Ἔμαθε τὰ ἐγκύκλια γράμματα στὸν κύκλο τοῦ πρωτοπαπᾶ τοῦ Χάνδακα Ἰωάννη Συμεωνάκη καὶ τὸ 1416 μετέβη στὴν Ἰταλία, ὅπου προσελήφθη ἀπὸ τὸν οὐμανιστὴ Βενετὸ Γερουσιαστὴ Francesco Barbaro ὡς ἀντιγραφέας κωδίκων. Ἀπὸ τὸν Guarino Veronese καὶ τὸν Vittorino da Feltre (ca. 1379-1447) διδάχθηκε τὴ λατινικὴ γλῶσσα, παρακολούθησε τὶς διαλέξεις τοῦ κορυφαίου λατινιστῆ Gasparino Barzizza, ὁ ὁποῖος μαθήτευσε πλησίον του Μανουὴλ Χρυσολωρᾶ καὶ ἀπὸ τὸ 1407 κατεῖχε τὴν ἕδρα τῆς Ρητορικῆς στὴν Πάδοβα, καὶ τὸ 1420 ὁ Νεοέλληνας λόγιος ἀπέκτησε τὴ βενετικὴ ὑπηκοότητα. Ἡ ἐμβριθὴς γνώση τῆς λατινικῆς γλώσσας («τὸν λατινικὸν λόγον ἤσκημαι ὡς οὐδεὶς ἄλλος τῶν σήμερον», ἐπισημαίνει στὸ ἔργο του Περὶ τῆς ἀληθείας τῆς τῶν Χριστιανῶν πίστεως, σ. 94) τοῦ ἐπέτρεψε νὰ διορισθεῖ τὸ 1426 στὴν ἕδρα τῶν Λατινικῶν τῆς Ἀκαδημίας τῆς Βιτσένζα.

                                             

Ο ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΙΟΣ ἐπέστρεψε στὴ Βενετία περὶ τὸ 1427, ὅπου ἵδρυσε Σχολή, στὴν ὁποία δίδασκε ἑλληνικὰ καὶ λατινικὰ καὶ ἀνάμεσα στοὺς μαθητές του συμπεριλαμβάνονταν ὁ Benedetto Bursa, ὁ Candiano Bollani (ca. 1413-1478), ὁ Francesco Contarini, ὁ Niccolò Barbo καὶ ὁ Pietro Barbo, ὁ μετέπειτα Πάπας Παῦλος Β΄. Μετὰ ἀπὸ τὴ δημόσια φιλολογικὴ ἀντιπαράθεση μὲ τὸν δάσκαλό του Guarino Veronese ἐγκατέλειψε τὴ Βενετία καὶ ἐγκαταστάθηκε στὴ Μπολώνια (1437), στὴ συνέχεια μετέβη στὴ Φλωρεντία (1439-1440) καὶ τὴ Ρώμη (1443), ὅπου ἔτυχε τῆς ἀμέριστης προστασίας τοῦ Πάπα Νικολάου Ε΄. Στὴ Φλωρεντία ἔλαβε μέρος στὴ Σύνοδο γιὰ τὴν ἕνωση τῶν Ἐκκλησιῶν, υἱοθετῶντας τὶς θέσεις τῶν φιλενωτικῶν καὶ ἐκεῖ εἶχε τὴν εὐκαιρία νὰ πληροφορηθεῖ γιὰ τὶς ἀπόψεις τοῦ Γεωργίου Γεμιστοῦ – Πλήθωνος (Comparationes Philosophorum Aristotelis et Platonis, σ. 325).

ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ αὐτὴ ὁ Τραπεζούντιος ὁλοκλήρωσε τὶς μεταφράσεις ἑλληνικῶν κειμένων, ποὺ ἐκδόθηκαν ἀργότερα, ὁ φιλόψογος ὅμως χαρακτήρας του, ἡ αὐστηρὴ καὶ δυσερμήνευτη κριτικὴ ποὺ ἄσκησε στὸν Κοϊντιλιανὸ (στὸ βιβλίο του Rhetoricorum Libri V), μὲ συνέπεια νὰ προκαλέσει τὴν ἀντίδραση τοῦ Ἰταλοῦ οὐμανιστῆ καὶ μαθητῆ τοῦ Θεόδωρου Γαζῆ (1400-1475) Lorenzo Valla (1406-1457), καθὼς καὶ τὰ μεταφραστικὰ ἀτοπήματα ποὺ διέγνωσε ὁ Βησσαρίων στὴ λατινικὴ ἀπόδοση τῶν Νόμων τοῦ Πλάτωνος δημιούργησαν μιὰ ἀρνητικὴ περιρρέουσα ἀτμόσφαιρα, μὲ ἀποτέλεσμα ὁ Τραπεζούντιος νὰ μετοικήσει τὸ 1452 στὴ Νεάπολη.

ΤΟ 1460 συναντοῦμε τὸν Τραπεζούντιο στὴ Βενετία, ὅπου δίδαξε τὴν ἀριστοτελικὴ φιλοσοφία, τὸ 1465 ὁ Νεοέλληνας φιλόσοφος βρίσκεται στὴ Ρώμη, προσκεκλημένος ἀπὸ τὸν νέο Πάπα Παῦλο Β΄, ὁ ὁποῖος εἶχε χρηματίσει μαθητής του, καὶ τὴν ἴδια χρονιὰ ταξίδεψε στὴν Κωνσταντινούπολη μὲ πρόθεση νὰ συναντήσει τὸν Μωάμεθ Β΄. Τὸ χειρόγραφο κείμενό τουΠαντοδαπὴ Δόξα, στὸ ὁποῖο προέτρεπε τὸν ἐκπορθητὴ τῆς Κωνσταντινούπολης νὰ κυριεύσει τὴν Εὐρώπη, ἐπικρίθηκε δριμύτατα ἀπὸ τοὺς συγχρόνους του λογίους καὶ κατηγορήθηκε γιὰ προδοσία μὲ ἀποτέλεσμα νὰ φυλακισθεῖ (Οκτώβριος 1466-Φεβρουάριος 1467).

Ο ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΙΟΣ, ὁ ὁποῖος ἀπὸ τὸν γάμο του εἶχε ἀποκτήσει ἑπτὰ παιδιὰ (δύο ἀγόρια καὶ πέντε κορίτσια), πέθανε τὸ 1472 καταλείποντας ἕνα πλούσιο συγγραφικό, κριτικὸ-σχολιαστικὸ καὶ μεταφραστικὸ ἔργο, ἕνα μεγάλο μέρος τοῦ ὁποίου εἶναι ἀφιερωμένο στὸν Ἀριστοτέλη (Ρητορική, Περὶ Ψυχῆς, Μετὰ τὰ Φυσικά, Περὶ Γενέσεως καὶ Φθορᾶς), τὸν Πλάτωνα (Νόμοι), τὸν Πτολεμαῖο (Ἡ Μεγάλη Σύνταξις), τοὺς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας (τοῦ Εὐσεβίου Παμφίλου, τοῦ Μεγάλου Βασιλείου, τοῦ Ἰωάννη τοῦ Χρυσοστόμου, τοῦ Γρηγορίου Νύσσης, κλπ.) καὶ τὸν Κικέρωνα. Πολλὰ ἀπὸ τὰ κείμενά του παραμένουν ἀνέκδοτα.

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ 
(Ἐπιλογὴ)

[Μία εικόνα τῆς ἐργογραφίας τοῦ Τραπεζουντίου μᾶς προσφέρουν ὁ Γεώργιος Ι. Ζαβίρας, Νέα Ἑλλὰς ἢ Ἑλληνικὸν Θέατρον[…], Ἀθῆναι, 1972, σσ. 52-55, καὶ ὁ Κωνσταντῖνος Ν. Σάθας, Βιογραφίαι τῶν ἐν τοῖς Γράμμασι διαλαμψάντων Ἑλλήνων […], Ἐν Ἀθήναις, 1868, σσ. 44-45· πβ. Monfasani, John, George Of  Trebizond.  A Biorgaphyand  a Study  of his Rhetoric  and Logic,  Leiden, 1976, σσ. 410-411. Ὁ Monfasani στὸ μεταγενέστερο βιβλίο του Collectanea Trapezuntiana. Texts, Documents and Bibliographies of George Trebizond, New York, σσ. 342-695 συγκέντρωσε, ταξινόμησε καὶ ἐξέδοσε ὁρισμένα ἀπὸ τὰ χειρόγραφα τοῦ Τραπεζουντίου [Σχόλια στὸν Ἀριστοτέλη (Περὶ Ψυχῆς, De Anima), (Περὶ Ζῴων Ἱστορίαι, Historia Animalium), (Περὶ Οὐρανοῦ, De Caelo), (ΠερὶΓενέσεως καὶ Φθορᾶς, De Generatione et Corruptione)], Ἐπιστολές. Στὸ ἴδιο βιβλίο περιλαμβάνονται καὶ οἱ Ἀφιερωτικοὶ Πρόλογοιδιαφόρων ἔργων ποὺ συνέθεσε ὁ Τραπεζούντιος].

1. Comparationes Philosophorum Aristotelis et Platonis, Venetiis, 1523.

[ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ ΓΙΑ τὸ βασικὸ φιλοσοφικὸ ἔργο τοῦ Τραπεζουντίου, μὲ τὸ ὁποῖο ἐπιχειρεῖται νὰ ἀναδειχθεῖ ἡ ὑπεροχὴ τοῦ Ἀριστοτέλους ἔναντι τοῦ Πλάτωνος. Τὸ ἔργο συντέθηκε περὶ τὸ 1455/57, φαίνεται ὅτι εἶχε εὐρεῖα διάδοση σὲ χειρόγραφη μορφή καὶ δημοσιεύθηκε τὸ 1458 μὲ τίτλο Comparatio Philosophorum Aristotelis et Platonis (John Monfasani, Collectanea Trapezuntiana, σσ. 600-601). Τὸ κείμενο ἐπανεκδόθηκε τὸ 1523 μὲ τίτλο Comparationes Phylosophorum Aristotelis et Platonis ἀπὸ τὸν θεολόγο Αugustinus Claravallis, ὁ ὁποῖος ἀφιέρωσε τὶς Comparationes (σ. 3) στὸν Δούκα τοῦ Μιλάνου (1492-1535) Franciscus II Sfortiae (illustrissimo, ac excellentissimo principi D. Francisco II Sfortiae vicecomiti Duci Mèdiolani). Στὴν ἔκδοση ἐκτὸς ἀπὸ τὸν Claravallis μετεῖχαν ἐνεργὰ ὁ Iacobus de Bannissis καὶ ὁ θεολόγος Ioannes Benedictus Moncettus, τοῦ ὁποίου ἡ πρόθεση ἦταν νὰ ἀναδειχθεῖ ἡ ἐπιχειρηματολογία τοῦ Τραπεζουντίου καὶ νὰ ἀξιολογηθεῖ στὸ πλαίσιο τῆς διαμάχης Πλατωνικῶν – Ἀριστοτελικῶν, ἀπὸ τὴν ὁποία ἦταν γνωστὲς κυρίως οἱ φιλοσοφικὲς θέσεις τοῦ Βησσαρίωνος Comparationes, σσ. 4-5).

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ἀποτελεῖται ἀπὸ 168 ἀνάριθμα φύλλα, δηλαδὴ 336 σελίδες καὶ ἐπιδιαιρεῖται σὲ 22 τετράδια. Στὶς σσ. 3-4 και 4-5 τῶν Comparationes, προτάσσονται ἀντίστοιχα οἱ «Ἐπιστολὲς» τοῦ Augustinus Claravallis καὶ τοῦ Benedictus Moncettus πρὸς τὸν Δούκα τοῦ Μιλάνου Franciscus II Sfortiae, στὶς σσ. 4-9 καταχωρίζονται οἱ τίτλοι τῶν κεφαλαίων, ποὺ μορφοποιήθηκαν ἀπὸ τὸν ἐκδότη Augustinus Claravallis, καὶ ἀκολουθεῖ τὸ κείμενο τοῦ Τραπεζουντίου (σσ. [10-335]).

2. Adversus Theodorum Gazam in pervesionem problematum Aristotelis (ca. 1454/1456), στό: Ludwig Mohler, Kardinal Bessarion als Theologe, Humanist und Staatsmann. Funde und Forschungen. III Band. Aus Bessarions Gelehrtenkreis, Paderborn, 1967 (Paderborn, 1942), σσ. 274-342.

[Αφορμή γιὰ τὴ συγγραφὴ τοῦ κειμένου ἀποτέλεσε ἡ λατινικὴ ἔκδοση τῶν Προβλημάτων τοῦ Ἀριστοτέλους ἀπὸ τὸν Θεόδωρο Γαζῆ. Τὸ ἴδιο ἔργο εἶχε μεταφράσει καὶ ὁ Τραπεζούντιος, ὅμως ἡ προσβλητικὴ (καὶ φιλολογικῶς ἄστοχη σὲ ὁρισμένα σημεῖα) κριτικὴ στὸν Γαζῆ δὲν ἦταν ἄμοιρη τῆς προσωπικῆς ἀντιπαράθεσης τῶν δύο λογίων].

3. Περὶ τῆς τῶν Χριστιανῶν πίστεως (1453), στό: Γεώργιος Θ. Ζώρας, Γεώργιος ὁ Τραπεζούντιος καὶ αἱ πρὸς ἑλληνοτουρκικὴν συνεννόησιν προσπάθειαι αὐτοῦ (Ἡ «Περὶ τῆς τῶν Χριστιανῶν πίστεως» ἀνέκδοτη πραγματεία), Ἀθήνα, Σπουδαστήριον Βυζαντινῆς καὶ Νεοελληνικῆς Φιλολογίας τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, 1954.

[Το κείμενο, τὸ ὁποῖο παρουσιάζει ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον γιὰ τὴν Ἱστορία τῆς Νεοελληνικῆς Φιλοσοφίας, «ἐγράφη, ἤτοι συνεγράφη καὶ συνετέθη, ᾳυνγ΄ (= 1453) μηνὶ Ἰουλίῳ, τῷ ἔτει ᾧ ἑάλω ἡ Κωνσταντίνου» (ὅ.π., σ. 165). Ἀποπάσματα ἀνθολογοῦνται στὸ ἔργο τοῦ Νίκου Κ. Ψημμένου, Ἡ Ἑλληνικὴ Φιλοσοφία ἀπὸ τὸ 1453 ὣς τὸ 1821. Τόμος Α΄. Ἡ κυριαρχία τοῦ Ἀριστοτελισμοῦ. Προκορυδαλικὴ καὶ κορυδαλικὴ περίοδος, Ἀθήνα, 1988, σσ. 82-91].

4. Ἰωάννης Χρυσόστομος, Homiliae super Matthaeum (e greco in latinum a Georgio Trapezontio), Strasbourg, 1466.

5. Εὐσέβιος ὁ Παμφίλου, De Evangelica praeparatione (interprete G. Trapezuntio), 1470.

6. Rhetoricorum LibriV, [1434].

[Πρόκειται γιὰ μία μεθοδικὴ εἰσαγωγὴ στὴ θεωρία τῆς Ρητορικῆς, στὴν ὁποία ἀξιοποι­οῦνται ὁ Διονύσιος ὁ Ἀλικαρνασεύς, ὁ Ἑρμογένης καὶ ἡ βυζαντινὴ παράδοση, καθὼς καὶ οἱ Λατίνοι συγγραφεῖς, ὁ Κικέρων καὶ ὁ Βιργίλιος. Μέσα ἀπὸ τὸ συγκεκριμένο ἔργο οἱ Λόγιοι τῆς Ἀναγέννησης εἶχαν τὴ δυνατότητα νὰ γνωρίσουν τὴν ἑλληνικὴ ρητορικὴ σκέψη. Ἡ editioprinceps του πρώτου βιβλίου τῆς Ρητορικῆς τυπώθηκε το 1471].

7. De partibus orationes ex Prisciano compendium, Mediolani, 1471.

[Υπῆρξε ἕνα ἀπὸ τὰ πλέον προβεβλημένα ἐγχειρίδια Γραμματικῆς κατὰ τὸν 15ο αἰῶνα καὶ ανατυπώθηκε τέσσερις (4) φορές: 1471, 1474, 1478 καὶ τὸ 1480].

8. Compendium […] Dialectica haeccontinens […], 1509.

[ΤΟ ΠΟΛΥΔΙΑΒΑΣΜΕΝΟ ἔργο Λογικῆς τοῦ Τραπεζουντίου σημείωσε συνολικῶς εἰκοσιπέντε (25) ἐκδόσεις].

9. Ars Rhetorica, Parisiis, [1515].

10. Ἀριστοτέλης, Rhetorica (G. Trapezuntio interprete), Parisiis, 1475· Venetiis, 1478.

11. Πτολεμαῖος, Almagesti Libros XIII, Venetiis, 1515 καὶ 1517.

12. Γρηγόριος ὁ Νύσσης, De vitae perfectione sive Vita Moysi liber [ …], 1517.

13. Βασίλειος ὁ Μέγας, Opera (Ioanne Argyropulo & Georgio Trapezuntio interpretibus), Parissiis, 1520.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ

Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ἐπιχειρηματολογία τὴν ὁποία ἀναπτύσσει ὁ Γεώργιος Τραπεζούντιος στὸ ἔργο του Comparationes Philosophorum Aristotelis et Platonis, Venetiis, 1523, τὸ ὁποῖο συνέθεσε περὶ τὸ1455/57, καὶ ἐξέδοσε τὸ 1458, ἐγγράφεται στὸ πλαίσιο τῆς διαμάχης Πλατωνικῶν – Ἀριστοτελικῶν, ἡ ἀφετηρία τῆς ὁποίας ἐντοπίζεται στὴ διάλεξη τοῦ Γεωργίου Πλήθωνος – Γεμιστοῦ (1360–1452) στὴ Φλωρεντία Περὶ ὧν Ἀριστοτέλης πρὸς Πλάτωνα διαφέρεται (1439, [στό: Berna­dette Lagarde, «Le “De differentiis” de Pléthon d’ après l’ autographe de la marcienne», Byzantion 43 (1973), σσ. 321-343]. Στὴ σκέψη τοῦ Πλήθωνος ἐκβάλλει μία μακρὰ καὶ γόνιμη παράδοση ἑρμηνειῶν καὶ μεθερμηνειῶν τῆς πλατωνικῆς φιλοσοφίας καὶ ὁ Φιλόσοφος τοῦ Μυστρᾶ καὶ μὲ τὴ διάλεξή του κοινοποιεῖ γιὰ πρώτη φορὰ στὴ Δύση τὶς θέσεις τοῦ Πλάτωνος, τὸν ὁποῖο ἀξιολογεῖ ὡς ὑπέρτερο τοῦ Ἀριστοτέλους.

ΑΠΟ ΤΟΝ Πλήθωνα ὁ Ἀριστοτέλης παρουσιάζεται ὡς «ἀμαθαίνων» ὄχι μόνο σὲ θέματα ὀντολογίας καὶ πραξεολογίας —ἡὁμωνυμία τοῦ ὄντος, ἡ περὶ τὰ καθόλου ἀντίληψη, ἡ οὐσία τῆς ψυχῆς καὶ ἡ ἐννόηση τῆς ἀρετῆς εἶναι ὁρισμένα ἀπὸ αὐτά—ἀλλὰ καὶ σὲ ζητήματα φυσικῆς φιλοσοφίας. Τὸ γεγονὸς ὅτι ἐγκαλεῖται ὁ Σταγειρίτης ὅτι ἀπέδωσε «ἐνδεᾶ […] τὸν τῶν αἰτιῶν λόγον […] τοῖς οὖσιν» (Περὶ ὧν Ἀριστοτέλης πρὸς Πλάτωνα διαφέρεται, σ. 342), σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν πληρέστερη διασαφήνιση τῶν πλατωνικῶν, ἢ ὅτι πρό­τεινε τὴν ὕπαρξη ἑνὸς πέμπτου σώματος, τοῦ αἰθέρα, καὶ τὸ σύ­­στοιχο ἱεραρχικὸ ἐπιμερισμὸ τῆς κίνησης, εὐθύγραμμη – ἀτελὴς στὴν ὑποσελήνια, κυκλικὴ – ἀΐδιος στὴν ὑπερσελήνια περιοχή, δὲν εἶναι χωρὶς σημασία, ἀφοῦ ὁ Πλήθων ἰχνογραφεῖ μία κοσμολογικὴ θεώρηση στὴν ὁποία κυρίαρχο γνώρισμα εἶναι ἡ ἑνότητα τοῦ συμπαντικοῦ Ὅλου ποὺ ἀντλεῖ τὴν ὀντολογική της ἐγκυρότητα ἀπὸ τὴ συνάφεια ἀνάμεσα στὸ φυσικὸ – κοσμικὸ γίγνεσθαι καὶ τὸ ἀΐδιο ὑπόδειγμά του (Κώστας Θ. Πέτσιος, Ἡ περὶ Φύσεως συζήτηση στὴ Νεοελληνικὴ Σκέψη. Ὄψεις τῆς Φιλοσοφικῆς διερεύνησης ἀπὸ τὸν 15ο ὣς τὸν 19ο αἰώνα. Β΄ Ἔκδοση. Ἰωάννινα, 2003, σσ. 26-27).

ΣΤΟΝ ΠΛΗΘΩΝΑ , ὁ ὁποῖος χαρακτήρισε τὸν Ἀριστοτέλη ὡς «περὶ τὰ μέγιστα ἀμαθῆ» ἀπάντησε ὁ Γεώργιος Σχολάριος – Γεννάδιος (1405–±1475) μὲ τὸ ἔργο του Κατὰ Πλήθωνος ἀποριῶν ἐπ’ Ἀριστοτέλει (στό: Γενναδίου τοῦ Σχολαρίου, Ἅπαντα τὰ εὑρισκόμενα. Oeuvres Com­plètes de Georgios Scholarios. Publiées pour la première fois par Louis Pe­tit, X. A. Sideridès, Martin Jugie. Tome IV, Paris, 1935, σσ. 1-116), ἐξαίροντας τὴ σημασία τῆς ἀριστοτελικῆς σκέψης μὲ τὴν ἀπόφανση ὅτι ἡ ἀνθρωπότητα ὀφείλει τὴν ἐνδελεχῆ φιλοσοφικὴ ἐξέταση τῆς φύσης στὸν Ἀριστοτέλη: «ὥστ’ εἰ μὴ διά γε Ἀρι­σ­τοτέλη οὐκ ἂν φυ­­­σικῆς φι­λο­­σοφίας τὸ τῶν ἀν­­θρώπων μετεῖχε γένος»  (Κατὰ Πλήθωνος  ἀποριῶν  ἐπ’  Ἀριστοτέλει,  σ. 5).

Ο ΕΠΑΙΝΟΣ τὸν ὁποῖο ἀ­π­ευ­­θύνει ὁ Σχολάριος στὸν Ἀριστοτέλη μᾶς ἐπιτρέπει νὰ κατανοήσουμε, σὲ μεγάλο βαθμό, τὸν φι­­λοσοφικὸ προσανατολισμὸ τῆς νεοελληνικῆς φιλοσοφίας κατὰ τοὺς δύο ἑπόμενους αἰῶνες: «Ὄντως φιλόσοφος σὺ μόνος ἐν Ἑλλάδι καὶ γέγονας καὶ δικαίως οὕτως ἐκλήθης κατ’ ἐξοχήν, Ἀριστότελες», γράφει ὁ Σχολάριος, «ὕστατος μὲν τῷ χρόνῳ τῶν μεγάλων παρ’ Ἑλλάδι φιλοσόφων κατὰ καιρὸν προβαινόντων ἐξ ἀμυδροτάτης πρώτης ἀρχῆς καὶ προκοπτόντων ἐπὶ σοφίας, ἄλλου μετ’ ἄλλον εὐθὺς ἐκ διαδοχῆς· κορυφαῖος δὲ ἐπὶ πᾶσιν αὐτός, ὥστ’ εἶναι τοὺς μικρῷ πρὸ σοῦ παραβαλλομένους σοι ὅπερ ἦσαν οἱ πρότεροι πρὸς ἐκείνους. Καὶ τὴν μὲν ἄλλην σου φιλοσοφίαν παρίημι νῦν ὑπὸ πάσης γλώττης ἐν κόσμῳ καὶ γέ­νους παντὸς πολλῇ σπουδῇ γνωρισθεῖσαν καὶ θαυμασθεῖσαν· σὺ γὰρ μόνος καὶ πρῶτος καὶ τελευταῖος τῆς φιλοσοφίας εὑ­ρε­τὴς καὶ συγγραφεὺς καὶ διδάσκαλος τῷ τῶν ἀνθρώπων ὑπῆρξας γένει» (Κώστας Θ. Πέτσιος, Ἡ περὶ Φύσεως συζήτηση στὴ Νεοελληνικὴ Σκέψη,σσ. 31-32).

ΤΗ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΗ φιλοσοφικὴ ὀπτικὴ ἐπιχειρεῖ νὰ ἀναδείξει καὶ ὁ Γεώργιος Τραπεζούντιος μὲ τὸ ἀποτελούμενο ἀπὸ τρία μέρη («βιβλία») ἔργο του Comparationes Philosophorum Aristotelis et Platonis. Στὸ πρῶτο βιβλίο (Liber primus, σσ. 10-60) ὁ Πλάτων στηλιτεύεται ὡς «ἀμαθής», «ἄπειρος» («rudis»), περὶ τὴ διαλεκτικὴ καὶ τὰ μαθηματικά, θεωρεῖται ἥσσονος σημασίας ἡ συμβολή του στὴ φυσικὴ φιλοσοφία καὶ ἀπορρίπτεται ἡ μεταφυσική του: «in Metaphysicis […] Plato contra, longe ab ea scientia rejectus est». Ἡ κριτικὴ ἀφορᾶ ὅλα τὰ ἐπίπεδα τῆς σκέψης τοῦ ἱδρυτῆ τῆς Ἀκαδημίας καὶ ὁ Τραπεζούντιος συμπυκνώνει τὴν πολεμική του στὴν «περὶ τῆς πλατωνικῆς σύγχυσης» («de confusione Platonica») ἑνότητα τοῦ κειμένου του, ὅπου ἀνακεφαλαιώνει τὸν ἐπὶ μέρους ἔλεγχο τῆς πλατωνικῆς φιλοσοφίας (Comparationes, σσ. 57κ.ἑ.: «Enumeratio brevis et de docendi confusione Platonica»). Ἀντίθετα, μέσα ἀπὸ μία περίτεχνη ἐπιχειρηματολογία ποὺ συ­γ­­­­κροτεῖται μὲ πρόθεση νὰ ἀναδειχθοῦν οἱ φιλοσοφικὲς «ἀσάφειες» τοῦ Πλάτωνος ἀλλὰ καὶ νὰ καταδειχθεῖ ἡ ἀπόσταση ποὺ χωρίζει τὶς θεμελιώδεις ἀπόψεις τοῦ ἱδρυτῆ τῆς Ἀκαδημίας ἀπὸ τὴ θεολογικὴ «καθολικὴ ἀλήθεια» ὁ Τραπεζούντιος ἐκθειάζει τὴν ἐμβρίθεια τῆς σκέψης τοῦ Ἀριστοτέλους καὶ τονίζει τὴν ἀξία της. Ὁ Σταγειρίτης θε­ω­ρεῖ­­­ται «μέγας» («magnus»), «κρείττων» («praestantior»), «πε­­­ρι­­σσότερο πεπαιδευμένος ἀπὸ τὸν Πλάτωνα» («doctior est Pla­­tone»), «ἀνώτερος ὅλων» «pri­­n­­­­ceps omnium» τόσο στὴ δια­λε­κ­­τικὴ («in disserendi stu­di­is») ὅσο καὶ —κυρίως— στὴ μελέτη τῆς φύσης («in na­tu­ra­li­bus»), ἀφοῦ ἡ «φυσικὴ φιλοσοφία» («na­tu­­­ralis philosophia») εἶ­ναι ἕνα πεδίο ἔρευνας στὸ ὁποῖο ὑπερ­έχει («in modu ex­ce­dit») [Κώστας Θ. Πέτσιος, Ἡ περὶ Φύσεως συζήτηση στὴ Νεοελληνικὴ Σκέψη,σσ. 33-34].

ΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ βιβλίο (Liber secundus, σσ. 60-206) εἶναι ἀφιερωμένο στὴ συγκριτικὴ ἀξιολόγηση τῶν δύο φιλοσόφων μέσα ἀπὸ τὸ πρῖσμα τῶν θεολογικῶν παραδοχῶν καὶ ὁ Τραπεζούντιος ἐμφανίζει τὸν Ἀ­ρι­­­στο­τέ­λη νὰ συμφωνεῖ σὲ μεγαλύτερο βαθμὸ ἀναφορικὰ μὲ τὸν Πλά­­­τωνα πρὸς τὴν «καθολικὴ (θεολογικὴ) ἀλήθεια»: «Liber secundus […] in hoc […] demonstratur con­ve­nire Aristotelem veritati catholicae, Platonem mi­ni­me». Τὰ ἐπι­χει­ρή­μα­τα μὲ τὰ ὁποῖα ὁ Τραπεζούντιος προσπαθεῖ νὰ ἀνακαλύψει στὴν ὁρο­λο­γία τοῦ Ἀριστοτέλους τὴν ὑποτύπωση τοῦ δόγ­­­­μα­τος περὶ ἑνὸς τρια­δι­κοῦ Θε­­οῦ («quod Aristoteles subintellexit deum unum et trinum esse») τὰ εἶχε ἤδη ἐκθέσει νω­ρί­τε­ρα (1453) στὸ ἔργο του Περὶ τῆς τῶν Χρι­στιανῶν πίστεως,ἐνῶ στὶς Comparationes μὲ ἰδιαίτερη ἔμφαση προβάλλει τὴν πεποίθησή του ὅτι ὁ Ἀριστοτέλης «ἀπέδειξε» τὴν ἀθανασία τῆς ψυχῆς («quod […] de anima et immortalitate ipsius […], Aristoteles demonstrat») καὶ υἱοθετεῖ τὴν ὕπαρξη τῆς θείας πρόνοιας («quod dei providentia gubernari haec inferiora creditit Arstoteles»). Ἀντίθετα, στὶς σελίδες τοῦ ἔργου ἐγκαλεῖται ὁ Πλάτων γιὰ τὶς ἀπόψεις του περὶ κατώτερων θεών, περὶ δημιουργίας τοῦ Κόσμου ἀπὸ ὑφιστάμενη «πρώτης ὕλη», καθὼς καὶ γιὰ τὴν προΰπαρξη τῶν ψυχῶν.

ΣΤΟ ΤΡΙΤΟ μέρος (Liber tertius, σσ. 206-335) ἡ πραγμάτευση ἀφορμᾶται ἀπὸ τὸν ἔλεγχο τοῦ ἰδιωτικοῦ βίου τῶν δύο φιλοσόφων (de vita philosophorum Platonis et Aristotelis) καὶ ἐξακτινώνεται σὲ ἐπιμέρους πτυχὲς τῆς φιλοσοφικῆς τους ἠθικῆς. Ἡ κριτικὴ τοῦ Τραπεζουντίου ἐπικεντρώνεται στὶς «περὶ ἔρωτος» καὶ «ἠδονῆς» ἀπόψεις τοῦ Πλάτωνος («de sceleribus Platonis ab his quae scripta sunt in Phaedro et Cupidine», σσ. 210 κ.ἑ.) καὶ στὴ συνάφεια αὐτὴ στηλιτεύεται τόσο ἡ ὁμόθεμη διδασκαλία τοῦ Ἐπίκουρου («quod […] Epicuro […] convenit Plato») ὅσο καὶ τοῦ Πλήθωνος («de Gemisto et qud nisi obstes iniciis parvis, magnae plerumque calamitates insequuntur, quae res unius Machumeti pater exemplo», σσ. 324 κ.ἑ.). Εἶναι εὐνόητο ὅτι ἐξαίρεται ἡ ἀξία τῆς φιλοσοφίας τοῦ Ἀριστοτέλους, ὁ ὁποῖος προβάλλεται ὡς αὐθεντία γιὰ τὴ σύνολη ἀνθρωπότητα («omnium hominum qui grati esse volunt in laudes Aristotelis convocatio, et gratia meritorum Aristotelis authoris confessio», σσ. 333 κ.ἑ.).

ΜΙΑ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΕΝΗ, διεξοδικὴ καὶ νηφάλια ἀναίρεση τῶν ἀπόψεων τοῦ Τραπεζουντίου μᾶς προσφέρει ὁ Βησσαρίων στὸ ἔργο του In Calumniatorem Platonis [(: Ἔλεγχοι τῶν κατὰ Πλάτωνος βλασφημιῶν), στό: Ludwig Mohler, Kardinal Bessarion. Band ΙΙ. Bessarions in Calumniatorem Platonis Libri IV, Paderborn, 1967 (Paderborn, 1927)]. Ὁ Βησσαρίων δημοσίευσε τὸ 1469 τὴ λατινικὴ μετάφραση τοῦ ἔργου, τὸ ὁποῖο συνέγραψε ἀνάμεσα στὰ ἔτη 1458–1464/6, καὶ ἡ ἐπιχειρηματολογία του δὲν ἐξαντλεῖται στὴν ἀντίκρουση τῶν θέσεων τοῦ Τραπεζουντίου, ἀλλὰ ἀποβλέπει νὰ ἀξιολογήσει συνολικῶς τὴ σκέψη τοῦ Ἀριστοτέλους καὶ νὰ ἀναδείξει τὰ θετικὰ σημεῖα τῶν δύο φιλοσόφων («ὅτι οὐ δεῖ Πλάτωνος ὑπεραπολογούμενον Ἀριστοτέλους καταφέρεσθαι, ἀλλ’ ἑκατέρῳ τὰ γιγνόμενα σῴζειν δίκαιον»).
Ο Βησσαριων ἐνῶ ἀναγνωρίζει ὅτι τόσο ὁ Πλάτων ὅ­σο καὶ ὁ Ἀριστοτέλης εἶναι «ἀλλότριος […] ἑκάτερος καὶ πόρ­ρω τῆς ἡμετέρας αὐλῆς καὶ ὡς τῷ γένει, οὕτω καὶ τῇ θρησκείᾳ ἄμφω» ἐπισημαίνει ὅτι ἐκεῖνο ποὺ ἐνδιαφέρει πρωτίστως εἶναι «τί […] ἅτερος τούτων βέλτιον, τί τῇ ἡμετέρα θρησκείᾳ συνῳδότερον εἴρηκε». Μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ μορφοποιεῖται ἕνα πεδίο σκέψης στὸ ὁποῖο συναντῶνται ἡ χριστιανικὴ διδασκαλία καὶ ἡ πλατωνικὴ φιλοσοφία καὶ ὁ Βησσαρίων διερωτᾶται «τίς […] οὖκ οἶδε Πλάτωνα μὴ Χριστιανὸν γεγονέναι καὶ ἑπομένως μὴ δεῖν αὐτῷ κατ’ ἴχνος ἕπεσθαι τόν γε Χριστιανὸν εἶναι ὁμολογοῦντα;». Σύμφωνα μὲ τὴν ἄποψή του «ἐν τοῖς Πλάτωνος λόγοις» μποροῦμε νὰ ἀνεύρουμε «χαράγματα […] τινὰ καὶ σύμ­βο­λα καὶ οἷον ἴχνη τῆς ἡμετέρας εὐσεβείας […] τῷ φυσικῷ τοῦ νοῦ φωτὶ ἐλλαμφθέντος, ἃ μετὰ ταῦτα ὁ δημιουργὸς καὶ δεσπότης τῇ τοῦ ἀγαπητοῦ υἱοῦ ἐνανθρωπήσει τε καὶ διδασκαλίᾳ διώρθωσέ τε καὶ ἐτελειώσατο καὶ σαφέστερον ἀποκάλυψε. Τούτοις μέντοι», συνεχίζει, «οὐ μικρὰ βοηθεῖσθαι οἰόμεθα τοὺς ἐκ τῆς Πλατωνικῆς διδασκαλίας εἰς τὴν τελειότητα τῆς ἡμετέρας εὐσεβείας προθυμουμένους ἀνάγεσθαι· ἔχουσι γάρ τινα οὐ μικρὰ γειτονήματα, οὐδ’ ὁμοιότητα πάνυ ἀνόμοιον πρὸς τὴν ἀληθῆ θεολογία ἡμῶν», παρατηρεῖ, καὶ κατὰ συνέπεια ὁ «Πλάτων […] τῇ ἐκκλησίᾳ μᾶλλον Ἀριστοτέλους συνᾴδει» (Κώστας Θ. Πέτσιος, Ἡ περὶ Φύσεως συζήτηση στὴ Νεοελληνικὴ Σκέψη, σσ. 37-38).

Γεώργιος Τραπεζούντιος: Περί της αληθείας της των χριστιανών πίστεως /

(Adel Théodore Khoury (ed./επιμ.), De la vérité de la foi des chrétiens,
CIS Verlag, 1987, p./σ. 78. Revue des études byzantines, 1989, vol. 47, n° 1, pp. 267-268)
http://e-homoreligiosus.blogspot.gr/2011/05/george-of-trebizond-concerning-thw.html

 

————————————————-

Παραθέτουμε στὴ συνέχεια τὰ Περιεχόμενα τοῦ ἔργου τοῦ Τραπεζουντίου COMPARATIONES PHYLOSOPHORUM ARISTOTELIS ET PLATONIS […] καὶ τὴν ἑλληνική τους μετάφραση:

LIBRI PRIMI CAPITULA

Quid cause sit, quod alii verba, non res sequuntur, alii contra, alii sola orationis concinnitate gaudent, alii utrisque, et rebus et verbis, ac compositione ipsorum.

Quod Plato, platonicique omnes, verbis et loenocinio compositionis solum valuerunt, rebus penitus nudi sunt, Aristoteles in utrisque magnus, et operis divisio.

Quod etiam in dicendi artibus praestantior Platone Aristoteles.

Quod in disserendi studiis princeps omnium Aristoteles est, Plato rudis.

Quod in naturalibus mirum in modum excedit Aristoteles.

Quod etiam in mathematicis rudem hominem Platonem dixeris, si ad Aristotelem conferas.

Quod in methaphisicis quoque praestat omnibus Aristoteles. Plato contra, longe ab ea sapientia reiectus est.

De iactura nonnullorum Aristotelis voluminum, et quod tribus alphabetis, tria negotia physicum, methaphysicum, morale complexus est.

Quod longe Aristoteles in morali phylosophia doctor est Platone.

Enumeratio brevis, et de docendi confusione platonica.

SECUNDI LIBRI CAPITULA HAEC SUNT

Quod in hoc libro demonstratur convenire Aristotelem veritati catholicae Platonem minime.

Quod doctoribus ecclesiae impium est non credere iis solum quae ad salutem necessaria sunt, in caeteris nihil refert, etiam si contra ipsos sentias.

Divisio huius libri secundi, et Plato verbis unum dicit deum, cum re multos colat, Aristoteles, ad unum cuncta principium refert simpliciter primum, nec caeteris connummeratum, et de officio traductoris de omnipotentia dei, de theologia Platonis et Aristotelis.

Quod Aristoteles subintellexit deum unum, et trinum esse, et quod creaturis impressa sunt vestigia dei, ex quibus subintelliguntur, quae credimus.

De vestigio unius ac trini dei corporibus impresso, in quantum corpora sunt.

Quod corporibus impressum vestigium de summo Aristoteles accommodat.

Quod de deo loquens, nunc plurali, nunc singulari numero utitur Aristoteles, et quod rerum omnium perfectionem, idest finem ultimum in trinitate ponit.

Quod amore veritatis labor hic authori susceptus fuit, et de potestate nonnullorum verborum.

Quid Aristoteles senserit de productione mundi.

Quod non a natura dei, neque, ut pars a toto, sed a voluntate dei dependet mundus, secundum Aristotelem.

Quo pacto a libera voluntate dei dependere mundum Aristoteles opinatur.

Quod Plato poetice, ac per figmenta de animo, et immortalitate ipsius loquitur, Aristoteles demonstrat.

Aristotelis de animi natura, sententia latius explanatur.

Quod patiens, atque agens principium similiter est in animo, sicut in corporibus.

De his, quae Aristotelicam de animo consequuntur sententiam, et de individuatione, compositionemque intelligentiarum.

De origine animi secundum Aristotelem.
De providenna, et fato.

Quod sicut scripturae, sic Aristoteles quoque omnia divinitus bona creaturis tribui censet, quae suscipere possunt.
Quod omnis heretica perversitas, et graecorum calamitas a Platonis scriptis orta est, ab Aristotelicis contra, maxime latini adiuti sunt.

De origine lachrimarum, et utilitate ipsarum.

Quod verisimule est Aristotelem aeternam/veram salutem, esse consecutum.

LIBRI TERTII, QUOD DE VITA UTRIUSQUE EN CAPITULA HAEC SUNT
Quod de laude unius, et de turpitudine alterius in hoc in aperte agitur, et quod a scriptis eorum, vita sua est examinanda.

De sceleribus Platonis ab iis, quae scripta sunt in Phaedro, et cupidine.

Quod aperte ostenditur, Platonis animus ex publicatione mulierum.

Quod virginitas, et ieiunium voluptati maxime opponuntur, et voluntas informatos a se animos, aut in aeternos trahit cruciatus, aut ad aeterna gaudia ducit.

Quod Aristotelis vita, platonicae penitus opposita est, ut ab utriusque scriptis colligitur.

De invidia, et obtrectatione Platonis in quattuor viros graeciae salvatores.

Quod ex arrogantia, et lenitate Plato plusque hominem se esse praedicat.

De Alexandro magno, et quod ipsum, et Aristotelem deus misit, ut per eos ad scripturas, homines preparare divinas, et cur graeci excellentissimi, vel vitio, vel virtute omnium gentium sunt, et de doubus viris, quo modo fulgent.

Quod Plato legibus suis, sic adolecentes ad modestiam exercet, ut ad luxuriam versutus impellat.

Quod Plato perpetuas legibus suis fore civitates somniavit, et publice et privatim instituit.

Quod divinitus illud Platoni dictum est, optimam rem publicam non esse simplicem, quodque id solis venetis contigit.
Quae de anima in decimo de legibus scribit Plato.

Quod Plato viris agendi, mulieribus praeter naturam patiendi vim insert.

Quod Platonis scripta, precepta, instituta, graeciam perdiderint.

Quod nisi provideatur, similiter ruent occidentalia.

Quod non Aristoteli, sed Epicuro, et Machumeto convenit Plato.

De Machumeto, et quod longe Platone astutior.

Excursion in desidiam christianorum.

De Gemisto, et quod nisi obstes, initia prima, magnae plerumque calamitates insequuntur, quae res ipsius Machumeti patet exemplo.

Omnium hominum, qui grati esse volunt, in laudes Aristotelis convocatio, et grata meritorum Aristotelis authoris confessio.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΙΟΣ 
ΣΎΓΚΡΙΣΕΙΣ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ, ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΚΑΙ ΠΛΑΤΩΝΑ, ΑΠΟ ΤΟΝ ΓΕΩΡΓΙΟ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΙΟ ΑΝΔΡΑ ΕΠΙΦΑΝΕΣΤΑΤΟ.
[COMPARATIONES PHYLOSOPHORUM ARISTOTELIS ET PLATONIS A GEORGIO TRAPEZUNTIO VIRO CLARISSIMO]

ΚΕΦΑΛΑΙΑ ΠΡΩΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

1. Ποιὰ εἶναι ἡ αἰτία ποὺ ἄλλοι δίνουν έμφαση στην έκφραση κι όχι στο περιεχόμενο, άλλοι [πάλι] το αντίθετο, άλλοι τέρπονται μόνο με την κομψότητα του λόγου και άλλοι και με τα δύο, και με το περιεχόμενο και με την έκφραση και με τον συνδυασμό τους.

2. Περί του ότι ο Πλάτων και όλοι οι Πλατωνικοί ενδιαφέρονται κυρίως για το λεκτικό μέρος και την περίτεχνη σύνθεση, [αλλά] κατά βάθος υστερούν στο περιεχόμενο, ενώ ο Αριστοτέλης είναι σπουδαίος και στα δύο, και περί της διαίρεσης του έργου.

3. Και ακόμη περί του ότι στις τέχνες του λόγου ο Αριστοτέλης υπερέχει του Πλάτωνα.

4. Περί του ότι στις μελέτες για τη διαλεκτική ο Αριστοτέλης έχει τα πρωτεία, ενώ ο Πλάτων υστερεί.

5. Περί του ότι, πράγμα αξιοθαύμαστο, ο Αριστοτέλης υπερέχει στα Φυσικά.

6. Περί του ότι στην επιστήμη των μαθηματικών ο Πλάτων θεωρείται αμαθής συγκριτικά με τον Αριστοτέλη.

7. Περί του ότι και στη Μεταφυσική επιστήμη υπερέχει όλων ο Αριστοτέλης. Ο Πλάτων αντίθετα απέχει μακράν από αυτή την επιστήμη.

8. Περί της φθοράς ορισμένων συγγραμμάτων του Αριστοτέλη, και περί του ότι διάρθρωσε τρεις εργασίες του, τα Φυσικά, τα Μεταφυσικά και τα Ηθικά, σε κεφάλαια αριθμημένα με τα γράμματα της αλφαβήτου.

9. Περί του ότι μακράν ο Αριστοτέλης είναι πιο περισπούδαστος στην ηθική φιλοσοφία από τον Πλάτωνα.

10. Σύντομη απαρίθμηση και περί της πλατωνικής συγχύσεως για τον σκοπό της διδασκαλίας.

ΚΕΦΑΛΑΙΑ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

1. Περί του ότι σε αυτό το βιβλίο εξετάζεται το γεγονός ότι ο Αριστοτέλης συμφωνεί ελάχιστα με τον Πλάτωνα για την καθολική αλήθεια.

2. Περί του ότι είναι αμαρτία για τους λόγιους της Εκκλησίας να μην πείθονται σε κείνα μόνο που είναι αναγκαία για τη σωτηρία της ψυχής τους, ως προς τα άλλα αδιαφορούν, ακόμη κι αν έχεις αντίθετη γνώμη με αυτούς.

3. Διαίρεση αυτού του δεύτερου βιβλίου, και [περί του ότι] ο Πλάτων κατονομάζει έναν θεό, ενώ στην πράξη λατρεύει πολλούς, ο Αριστοτέλης αναγάγει τα πάντα απλοϊκά σε μια πρώτη αρχή που δεν συναριθμείται με άλλες. Και ακόμη, για το καθήκον του Μεσσία, για την παντοδυναμία του θεού, για τη θεολογία του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη.

4. Περί του ότι ο Αριστοτέλης αντιλαμβάνεται έναν θεό και ότι είναι τριαδικός και περί του ότι τα ίχνη του θεού εντυπώνονται στα πλάσματά του, με βάση τα οποία γίνονται κατανοητά όσα πιστεύουμε.

5. Για το σημάδι του ενός και τριαδικού θεού στα σώματα, εφ’ όσον υπάρχουν σώματα.

6. Περί του ότι ο Αριστοτέλης διαπιστώνει την ύπαρξη της σφραγίδας [του θεού] σε όλα τα πλάσματα.

7. Περί του ότι ο Αριστοτέλης, μιλώντας για το θεό, χρησιμοποιεί άλλοτε τον πληθυντικό κι άλλοτε τον ενικό αριθμό και περί του ότι αποδίδει την τελειότητα όλων των πραγμάτων, δηλαδή τον απώτερο σκοπό σε έναν τριαδικό θεό.

8. Περί του ότι το ενδιαφέρον αυτού του συγγραφέα προήλθε από την έφεσή του για την αλήθεια και ακόμη, για την ισχύ/κύρος ορισμένων λόγων/λέξεων.

9. Ποια η αντίληψη του Αριστοτέλη για τη δημιουργία του κόσμου.

10. Περί του ότι, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, ο κόσμος δεν εξαρτάται από τη φύση του θεού ούτε αποτελεί μέρος του συνόλου, αλλά (εξαρτάται) από τη βούληση του θεού.

11. Με ποια βεβαιότητα ισχυρίζεται ο Αριστοτέλης ότι ο κόσμος εξαρτάται από την ελεύθερη θεϊκή βούληση.

12. Περί του ότι ο Πλάτων μιλάει ποιητικά και με αλληγορίες για την ψυχή και για την αθανασία της, ενώ ο Αριστοτέλης επιχειρηματολογεί με αποδείξεις.

13. Ο Αριστοτέλης εξηγεί πιο διεξοδικά την άποψή του για τη φύση της ψυχής.

14. Περί του ότι υπάρχει στην ψυχή ομοίως, όπως και στα σώματα, η αρχή/το χαρακτηριστικό της παθητικής (patiens, ανεκτικός) και της ενεργητικής (agens) διάθεσης.

15. Περί όσων ακολουθούν την αριστοτελική άποψη περί ψυχής και περί του αδιαίρετου και της σύνθεσης των διανοιών.

16. Για την προέλευση της ψυχής σύμφωνα με τον Αριστοτέλη. Για τη θεία πρόνοια και τη μοίρα.

17. Περί του ότι, όπως στις γραφές (στα χριστιανικά κείμενα), έτσι επίσης ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι όλα τα αγαθά χαρίζονται/απονέμονται από τον θεό στα πλάσματα, εφ΄ όσον αυτά μπορούν να τα δεχθούν.

18. Περί του ότι κάθε αιρετική διαστροφή και η φθορά των Ελλήνων προήλθε από τα συγγράμματα του Πλάτωνα, αντιθέτως δε, από τα συγγράμματα του Αριστοτέλη οι Λατίνοι ωφελήθηκαν τα μέγιστα.

19. Περί της προέλευσης των δακρύων και της ωφέλειάς τους.

20. Περί του ότι είναι πιθανό ο Αριστοτέλης να ασπάζεται την αιώνια σωτηρία.

ΚΕΦΑΛΑΙΑ ΤΟΥ ΤΡΙΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ, 
ΓΙΑ ΤΟΝ ΒΙΟ ΚΑΙ ΤΩΝ ΔΥΟ

1. Περί του ότι αυτό το βιβλίο φανερά καταπιάνεται με το εγκώμιο του ενός και την αισχρότητα του άλλου και ακόμη, περί του ότι ο βίος του καθένα πρέπει να κριθεί σύμφωνα με τα συγγράμματά τους.

2. Για τα ασεβήματα του Πλάτωνα σύμφωνα με όσα γράφει στον Φαίδρο, και ακόμη, περί επιθυμίας.

3. Για το εμφανώς δηλούμενο, την άποψη του Πλάτωνα για την κοινοκτημοσύνη των γυναικών.

4. Περί του ότι αντιπροτείνεται κατά κύριο λόγο η παρθενία και η αποχή από την ηδονή, και ακόμη, ότι η ηδονή τις ψυχές που πλάθονται από αυτή είτε τις σέρνει σε αιώνια βασανιστήρια, είτε τις οδηγεί σε αιώνια αγαλλίαση.

5. Περί του ότι ο βίος του Αριστοτέλη είναι κατά βάθος αντίθετος με τον πλατωνικό, όπως προκύπτει από τα συγγράμματα των δύο.

6. Περί της έκφρασης φθόνου και διαβολής από τον Πλάτωνα προς τέσσερις άνδρες σωτήρες της Ελλάδος.

7. Περί του ότι ο Πλάτων ισχυρίζεται ότι ο άνθρωπος χαρακτηρίζεται κυρίως από αλαζονεία και φαυλότητα.

8. Για τον Μέγα Αλέξανδρο και περί του ότι ο Θεός έστειλε αυτόν και τον Αριστοτέλη, για να προετοιμάσει μέσω αυτών τους ανθρώπους σχετικά με τις θεϊκές γραφές, διότι οι Έλληνες είναι οι πιο εξέχοντες από όλες τις φυλές είτε για τα σφάλματά τους είτε για την αρετή τους, και για τους δύο άνδρες, με ποιον τρόπο διαπρέπουν.

9. Περί του ότι ο Πλάτων στους Νόμους του έτσι εξασκεί τους νέους στην εγκράτεια, ώστε με ραδιούργο τρόπο να τους εξωθεί στην τρυφή.

10. Περί του ότι ο Πλάτων ονειρεύεται στους Νόμους του ότι οι πολιτείες θα είναι αιώνιες.[++

11. ++ Περί του ότι ο Πλάτων, όπως ακριβώς ένας μαινόμενος ιδρύει μια μικρή και φτωχή πολιτεία με δημόσιο και ιδιωτικό βίο.] σελ. 273 !!!!

12. Περί του ότι με θεία έμπνευση λέγεται από τον Πλάτωνα εκείνο, ότι δηλαδή η άριστη δημοκρατία δεν είναι ευήθης, και επίσης περί του ότι αυτό συμβαίνει μόνο στους Βενετούς.

13. Τι γράφει ο Πλάτων για την ψυχή στο δέκατο βιβλίο των Νόμων.

14. Περί του ότι ο Πλάτων, αν και ο άνδρας βρίσκεται στην ενεργό δράση, αποδίδει στις γυναίκες εξαιτίας της φύσης τους την ψυχική δύναμη/σθένος.

15. Περί του ότι τα συγγράμματα, τα διδάγματα και οι θεωρίες του Πλάτωνα διέφθειραν την Ελλάδα.

16. Περί του ότι, εάν δεν υπήρχε πρόνοια, θα διαφθειρόταν με τον ίδιο τρόπο και ο δυτικός κόσμος.

17. Περί του ότι ο Πλάτων δεν είχε σύμπνοια με τον Αριστοτέλη, αλλά με τον Επίκουρο και τον Μωάμεθ.

18. Για τον Μωάμεθ και γιατί είναι πιο πανούργος από τον Πλάτωνα.

19. Επίθεση στην απραγία των χριστιανών.

20. Περί του Γεωργίου Γεμιστού Πλήθωνος και γιατί, αν δεν αντισταθείς σε κάποιες μικρές ειδωλολατρικές συνήθειες, θα ακολουθήσει η μεγάλη φθορά, πράγμα το οποίο φανερώνει το παράδειγμα του ίδιου του Μωάμεθ.

21. Πρόσκληση σε όλους τους ανθρώπους, που θέλουν να είναι ευάρεστοι, να επαινούν τον Αριστοτέλη, και ευγνώμων έκφραση ομολογίας στις αξίες της αυθεντίας του Αριστοτέλη.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

● Ζαβίρας Γεώργιος Ι., Νέα Ἑλλὰς ἢ Ἑλληνικὸν Θέατρον. Ἐπιμ., Τάσος Γριτσόπουλος, Ἀθῆναι, 1972 (= Ἐπιμ., Γεώργιος Π. Κρέμος, Ἀθήνησι, 1872), σσ. 50-55.

● Νοῦτσος Παναγιώτης, Οἱ Λόγιοι τοῦ Βυζαντίου στὴ Δύση, Ἰωάννινα, Πανεπιστήμιο Ἰωαννίνων – Δωδώνη, Παράρτημα ἀρ. 73, 2004, σσ. 56-57, 77-78, 83-84.

● Πέτσιος, Κώστας Θ., Ἡ περὶ Φύσεως συζήτηση στὴ Νεοελληνικὴ Σκέψη. Ὄψεις τῆς Φιλοσοφικῆς διερεύνησης ἀπὸ τὸν 15ο ὣς τὸν 19ο αἰώνα. Β΄ Ἔκδοση. Ἰωάννινα, 2003, σσ. 23-56.

● Σάθας, Κωνσταντῖνος Ν., Βιογραφίαι τῶν ἐν τοῖς Γράμμασι διαλαμψάντων Ἑλλήνων ἀπὸ τῆς καταλύσεως τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας μέχρι τῆς Ἑλληνικῆς Ἐθνεγερσίας (1453 – 1821), Ἐν Ἀθήναις, 1868, σσ. 41-45.

● Στάϊκος, Κωνσταντῖνος Σπ., Χάρτα τῆς Ἑλληνικῆς Τυπογραφίας. Ἡ ἐκδοτικὴ δραστηριότητα τῶν Ἑλλήνων καὶ ἡ Συμβολή τους στὴν πνευματικὴ Ἀναγέννηση τῆς Δύσης. Τόμος Α΄, 15ος αἰώνας, Ἀθήνα, 1989, σσ. 51-65.

● Ψημμένος Νίκος Κ. (ἀνθολογ. κειμένων, εἰσαγωγή, σχόλια), Ἡ Ἑλληνικὴ Φιλοσοφία ἀπὸ τὸ 1453 ὣς τὸ 1821. Τόμος Α΄. Ἡ κυριαρχία τοῦ Ἀριστοτελισμοῦ. Προκορυδαλικὴ καὶ κορυδαλικὴ περίοδος, Ἀθήνα, 1988, σσ. 56-58, 82-91.

● Irmscher, Johannes, «Georgios von Trapezunt als griechischer Patriot», Actes du XIIe Congress International d’ Études Byzantines, II, Belgrade, 1964, σσ. 353-363.

● Legrand, Émile, Bibliographie Hellénique ou description raisonnée des ouvrages publiés par des Grecs aux XVe et XVIe siécles […], Tome 3, Paris, 1903, σσ.284-290.

● Monfasani, John, George Of Trebizond. A Biorgaphy and a Study of his Rhetoricand Logic, Leiden, 1976.

● Monfasani, John, Collectanea Trapezuntiana. Texts, Documents and Bibliographies of George Trebizond, New York, 1984.

http://www.kenef.phil.uoi.gr/en/author.php?Name_ID=12

---

Γεώργιος Τραπεζούντιος: Ο Ηρακλειώτης διπλωμάτης και λόγιος τον καιρό της Άλωσης

Διάβημα για την επανάκτηση της Κωνσταντινούπολης

Του Τίτου Ιω. Αθανασιάδη*

Κάθε χρόνο τέτοιες μέρες ο ψυχισμός του Έλληνα ταλανίζεται από το ανεπούλωτο τραύμα που του προκάλεσε η άλωση της Βασιλεύουσας από τον Μωάμεθ Β’, τον Πορθητή.

Κάθε χρόνο τέτοιες μέρες, επί 562 χρόνια ακούγονται στα σχολεία και τις εκκλησίες του Ελληνισμού, παντού όπου καίει ακοίμητη η ελληνική φλόγα, οι θρήνοι για την 29η Μαΐου 1453, ενώ ζωντανεύουν οι ψαλμωδίες και οι προσευχές που αναπέμπονταν ολονυκτίως στην Άγια Σοφιά, την Αγία Ειρήνη, τους Αγίους Αποστόλους, την Παμμακάριστο, την εορτάζουσα της αποφράδας εκείνης ημέρας Αγία Θεοδοσία.

Κάθε χρόνο, σαν σήμερα, η μνήμη του Έθνους φτερουγίζει, μαζί με τις ψυχές αυτών που έπεσαν γύρω από τα τείχη της Πόλης πάνω από την πύλη του Ρωμανού.

Το γύρισμα του πέμπτου αιώνα μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, η 29η Μαΐου 1953, βρήκε την Κρήτη ελεύθερη, μετά από σκλαβιά 700 περίπου χρόνων από το 1204, όταν κατακτήθηκε από τους Λατίνους.

Την ημέρα εκείνη έγινε στον μεγάλο Άγιο Μηνά, τον μητροπολιτικό ναό της Κρήτης, αρχιερατούντος του Ευγένιου Ψαλιδάκη, πάνδημο μνημόσυνο για την ανάπαυση της ψυχής των πεσόντων στα τείχη της Πόλης μαχητών.

Γεμάτος από επισήμους και μη, ο περικαλλής ναός του Ηρακλείου. Γονατιστοί οι περισσότεροι έψαλαν τον Ακάθιστο Ύμνο, συνοδεύοντες τη χορωδία του αείμνηστου σπουδαίου ιεροψάλτη Βουτσινά, ενώ απηύθηναν δεήσεις ιερείς φέροντες πένθιμα άμφια, εν μέσω θείας μυσταγωγίας, ενισχυόμενης από τα θυμιάματα.

Οδυνηρό μαντάτο για τους Κρητικούς

Για τους κατοίκους του Ηρακλείου, του Χάνδακα του 1453, η άλωση της Κωνσταντινούπολης υπήρξε σχεδόν το ίδιο, όπως και για τους Κωνσταντινουπολίτες, οδυνηρό γεγονός, διότι μόνο όσο ήταν ελεύθερη η πρωτεύουσα του Βυζαντίου, οι Κρήτες υπήκοοι της Βενετίας ήλπιζαν να απαλλαγούν από τον ζυγό των Δόγηδων και του Πάπα.

Μόνο με ελεύθερη την Πόλη είχε κάποια ελπίδα η Κρήτη να επιστρέψει στην αυτοκρατορία του Βυζαντίου, αποτινάζοντας τα δεσμά της αυτοκρατορίας της Βενετίας.

Με την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς η ελπίδα αυτή φάνηκε να απομακρύνεται.

Αυτός ήταν ίσως και ο λόγος που ένας Ηρακλειώτης του 1453, ένας Χανδακεύς, όπως θα τον αποκαλούσαμε ως γεννημένο στον Χάνδακα, την πρωτεύουσα της Κρήτης, το 1395, ο Γεώργιος Τραπεζούντιος (από γονείς πρόσφυγες από την Τραπεζούντα του Πόντου), προέβη τότε σε σειρά ενεργειών προς τον σουλτάνο Μωάμεθ Β’, που κλιμακώθηκαν σε διάστημα 13 ετών, μέχρι το 1466, όταν τον συνάντησε σ’ένα ταξίδι του στην Πόλη, πρωτεύουσα πια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Από τον Χάνδακα στη Βενετία

Ο Γεώργιος Τραπεζούντιος ο Κρης (υπήρξε και άλλος Τραπεζούντιος με το ίδιο όνομα, τον 18ο αιώνα) δεν ήταν τυχαίο πρόσωπο, αλλά άτομο με μεγάλη επιρροή στη χώρα που ανέτειλε η Αναγέννηση, την Ιταλία, όπου απετέλεσε τον αστέρα της λόγιας Κρήτης στον γαλαξία της πρώιμης Αναγέννησης.

Μετά την αποφοίτησή του από τα καλλίτερα εκπαιδευτήρια του Χάνδακα, πήγε στη Βενετία, το 1416, σε ηλικία 21 ετών. Εκεί εργάστηκε αρχικά ως αντιγραφέας ελληνικών χειρογράφων και μετά από μια δεκαετία περίπου, αφού προσχώρησε στο ρωμαιοκαθολικό δόγμα, δημιούργησε δική του σχολή διδασκαλίας της ελληνικής και λατινικής γλώσσας. Ενώ τα επόμενα χρόνια ασχολήθηκε με τη φιλοσοφία των αρχαίων Ελλήνων και κυρίως του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, έργα των οποίων μετέφρασε, αναδειχθείς σε έναν από τους σημαντικότερους και πλέον φημισμένους λογίους της εποχής του, επιλεγείς γι’ αυτό από μεν τον Πάπα Ευγένιο Δ’ και Κάλλιστο Γ’ ως γραμματέας και σύμβουλός τους, από δε τον Πάπα Παύλο Β’ ως διδάσκαλός του.

Τα δύο σχέδια

Την πτώση της Πόλης στους Οθωμανούς ο Τραπεζούντιος πληροφορήθηκε ευρισκόμενος και διδάσκων στη Νάπολη. Η είδηση της άλωσης τον συγκλόνισε και αποφάσισε να δράσει. Εμπνεύσθηκε ένα σχέδιο, που κατά τη γνώμη του θα προκαλούσε την υπονόμευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και θα επέφερε την εκ των έσω άλωσή της από τους Έλληνες.

Το σχέδιό του ήταν ειρηνικό, σε αντίθεση με το σχέδιο άλλων λογίων Ελλήνων που είχαν μεταναστεύσει στη Δύση από τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, πριν από την πτώση της, και επικεφαλής των οποίων ήταν ο πρώην μητροπολίτης Νικαίας Βησσαρίων.

Ο Βησσαρίων είχε προσχωρήσει και αυτός στον Ρωμαιοκαθολισμό και είχε περιβληθεί το αξίωμα του καρδιναλίου, εξελιχθείς σε μεγίστη μορφή της Αγίας Έδρας, μέχρι του σημείου να διεκδικήσει δύο φορές τον παπικό θρόνο, ανεπιτυχώς όμως λόγω της επιρροής του κατεστημένου των Ιταλών καρδιναλίων που ήταν αντίθετοι στην ιδέα να καταστεί πάπας αρχιερέας προερχόμενος από την Ορθοδοξία. Ο Βησσαρίων, λοιπόν, είχε συλλάβει το σχέδιο της οργάνωσης μιας σταυροφορίας που θα απετελείτο από τους στρατούς όλων των βασιλείων της Ευρώπης με τις ευλογίες του πάπα και τη συμμετοχή του στρατού του και θα εξεστράτευε στην Κωνσταντινούπολη για να συγκρουστεί με τον Μωάμεθ Β’.

Το δέλεαρ

Ο Βησσαρίων εργάστηκε γι’αυτό όλη τη ζωή του, όπως ο Τραπεζούντιος εργάστηκε επίσης όλη τη ζωή του για την πραγματοποίηση του δικού του σχεδίου.

Απέτυχαν όμως και οι δύο, αφού ο μεν Βησσαρίων δεν μπόρεσε τελικά να συμβιβάσει τα αντιτιθέμενα συμφέροντα των Ευρωπαίων βασιλέων, ο δε εκ Χάνδακος Κρης, λόγιος και διπλωμάτης, δεν μπόρεσε να πείσει τον Μωάμεθ Β’ να ασπασθεί τις απόψεις του και να υιοθετήσει τις προτάσεις του.

Εδώ όμως μας ενδιαφέρουν οι ενέργειες του Τραπεζούντιου, ο οποίος μόλις πληροφορήθηκε την άλωση της Πόλης απέστειλε στον Οθωμανό αυτοκράτορα σειρά επιστολών, με τις οποίες προσπαθούσε αφενός να κολακεύσει τον κατακτητή Μωάμεθ Β’ για τον άθλο του να καταλάβει με το σπαθί του, όπως έγραφε, τη Βασιλεύουσα και να καταστεί έτσι αυτοδικαίως, όπως ανέφερε, αυτοκράτορας των Ρωμαίων και αφ’ ετέρου, άλλοτε να τον παροτρύνει να αλλάξει θρήσκευμα, να γίνει δηλαδή Χριστιανός, ώστε να μπορέσει έτσι να θέσει υπό την εξουσία του όλους τους Χριστιανικούς λαούς για να γίνει “οικουμενικός αυτοκράτορας” και άλλοτε να του εμπνεύσει την ιδέα της δημιουργίας μιας δικέφαλης Βυζαντινο-οθωμανικής ή Ελληνοτουρκικής αυτοκρατορίας (όπως συνέβη αργότερα με την Αυστροουγγρική μοναρχία) με τον εαυτό του μονάρχη επί των δύο κρατών.

Με εντολή του Πάπα

Το 1464 ο Τραπεζούντιος ακολουθούμενος από τη σύζυγο και τα παιδιά του επραγματοποίησε ένα συναισθηματικής φύσεως ταξίδι στη γενέτειρά του.

Ο νόστος της σημαντικότερης βενετικής πόλης της Ανατολής τον έφερε στον θρυλικό Χάνδακα. Πριν αναχωρήσει όμως από τη Ρώμη ο τότε πάπας Παύλος Β’ του ανέθεσε μια λεπτή, διπλωματική και κατασκοπευτική, θα μπορούσε να πει κανείς, αποστολή.

Από τον Χάνδακα, όπου θα παρέμενε για μερικούς μήνες, ίσως για να “θολώσει τα νερά” στην οθωμανική αντικατασκοπία, θα μετέβαινε στην Κωνσταντινούπολη, με αποστολή να πληροφορηθεί τα σχέδια του Πορθητή απέναντι στη Δύση και να αντλήσει πληροφορίες για την ισχύ των στρατευμάτων του, δεδομένου ότι στην Αγία Έδρα έφθαναν πληροφορίες για σχέδια του Μωάμεθ Β’ να επεκτείνει τις κτήσεις του και πέραν της Σερβίας και του Κοσσυφοπεδίου, στις χώρες της κεντρικής Ευρώπης, ακόμη και την Ιταλία.

Άλλη θρησκεία

Όταν ο Τραπεζούντιος έφθασε στην Κωνσταντινούπολη, τον Νοέμβριο του 1465 ήταν 70 ετών. Έβλεπε ότι δεν είχε πλέον μεγάλα χρονικά περιθώρια για να πραγματοποιήσει το σχέδιό του για την επάνοδο του Ελληνισμού στην ιστορική του πρωτεύουσα, την Κωνσταντινούπολη.

Έπρεπε συνεπώς να εκμεταλλευτεί την ευκαιρία που του παρουσιαζόταν και να απευθυνθεί στον Οθωμανό ηγέτη δια ζώσης προκειμένου να του αναλύσει τα υπέρ των απόψεών του. Ήλθε γι’ αυτό σε επικοινωνία με Έλληνες που σχετίζονταν με τον Μωάμεθ Β’ ή υπηρετούσαν στο σεράι του ως γραμματείς, σύμβουλοι ή και υπουργοί του ακόμη! Ένας από αυτούς ήταν ο φιλόσοφος Γεώργιος Αμιρούτζης που είχε σχεδόν ταυτόσημες με τον Τραπεζούντιο ιδέες και είχε καταβάλει και αυτός προσπάθειες να πείσει τον κατακτητή να αλλάξει θρήσκευμα. Μόνο που στο ζήτημα αυτό, της θρησκείας, τα επιχειρήματα του Τραπεζούντιου ήταν πιο συγκροτημένα και περιλαμβάνονταν σε μία πραγματεία, με τον τίτλο “Περί της αληθείας της των Χριστιανών πίστεως”, που ο εκ Χάνδακας Κρης φιλόσοφος είχε συγγράψει και αποστείλει στον σουλτάνο.

Στην πραγματεία του αυτή ο Τραπεζούντιος υποστήριζε ότι ουδεμία διαφορά, πλην αυτής της αναστάσεως του Ιησού, υπάρχει ουσιαστικά μεταξύ χριστιανισμού και ισλαμισμού και ότι ήταν προς το συμφέρον όλων, χριστιανών και μουσουλμάνων, Ελλήνων και Τούρκων, να ενώσει τις δύο θρησκείες σε μία και να τεθεί ο ίδιος επικεφαλής μίας δισυπόστατης Ελληνοτουρκικής αυτοκρατορίας.

Ο Αμιρούτζης πρόσθετε σε όλα αυτά ότι τις διαφορές μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων είχαν επινοήσει και ενίσχυαν υπογείως οι Εβραίοι.

“Εσχάτη προδοσία”

Για να επηρεάσει τον σουλτάνο υπέρ τον απόψεών του, ο Τραπεζούντιος του παρουσίασε την εικόνα μιας Δύσεως με τα διάφορα βασίλειά της αλληλοσπαρασσόμενα (λόγω των συγκρουόμενων συμφερόντων τους) που ήταν γι’ αυτό εύκολο να κατακτηθούν. Κατ’ αυτόν τον τρόπο όμως, ο Τραπεζούντιος, αντί να αντλήσει πληροφορίες από την οθωμανική κυβέρνηση για τη δυναμικότητα του στρατού και της διοίκησής της, παρείχε πληροφορίες στον εχθρό της Δύσης για τα εσωτερικά της τελευταίας.

Το αποτέλεσμα ήταν, όταν ο Τραπεζούντιος επέστρεψε στην Ιταλία, τον Μάιο του 1466, να κατηγορηθεί από το Συνέδριο των καρδιναλίων για εσχάτη προδοσία και να καταδικαστεί σε πολυετή κάθειρξη, από την οποία τον έσωσε τελικά ο οίκτος του πάπα Παύλου Β’, παλαιού μαθητή του εκ Χάνδακος φιλοσόφου και διπλωμάτη.

Υπήρξε όμως πράγματι προδότης ο Γεώργιος Τραπεζούντιος; Η απάντηση φαίνεται να είναι μάλλον αρνητική, ενώ υπάρχουν ιστορικοί που δεν καταδέχονται να ασχοληθούν με μια τέτοια κατηγορία, διότι θεωρούν ότι κίνητρο του Τραπεζούντιου ήταν η σωτηρία της πατρίδος του, την οποία τοποθετούσε πάνω και από τη θρησκεία του.

Ο Τραπεζούντιος άνηκε στη σχολή σκέψης εκείνων που πίστευαν ότι οι Έλληνες όφειλαν να συνεργασθούν με τον κατακτητή, να αποκτήσουν προνόμια και θέσεις στη διοίκηση και μέσω αυτών να επιχειρήσουν, όταν θα ωρίμαζαν οι συνθήκες, να αλώσουν την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Εάν μάλιστα επείθετο ο Μωάμεθ Β’ να δημιουργήσει ένα δικέφαλο ελληνοτουρκικό βασίλειο η επικράτηση σ΄ αυτό των Ελλήνων θα έπρεπε να θεωρείται ταχύτερη και βεβαιότερη.

Έλληνες συνεργάτες του Πορθητή

Ούτε προδότης, ούτε αιθεροβάμων φαίνεται ότι υπήρξε ο Τραπεζούντιος και η επιμονή του να βραχυκυκλώσει τον Μωάμεθ Β’ και να τον παρασύρει στα σχέδια του θεωρείται υψηλού επιπέδου, για τα μέτρα της εποχής, διπλωματική ενέργεια. Ένα είδος διπλωματικής παγίδας.

Ο Τραπεζούντιος είχε πλήρη γνώση των γεγονότων που είχαν σχέση με τη ζωή, την προσωπικότητα, την πολιτική και τη δράση του Πορθητή. Γνώριζε ότι μιλούσε την ελληνική. Ότι τον επηρέαζε σε μεγάλο βαθμό η μητριά του “κυρά Μάρω”, η μητέρα της οποίας ήταν Ελληνίδα. Ότι ιδιαίτερος γραμματέας του ήταν ο Έλληνας Δημήτριος Απόκαυκος. Ότι διπλωματικός του σύμβουλος ήταν ο Έλληνας Θωμάς Καταβολινός. Ότι άλλος σύμβουλός του και βιογράφος του ήταν ο Έλληνας Κριτόβουλος ο Ίμβριος, ενώ άμεσος συνεργάτης του ήταν ο Έλληνας Γεώργιος Αμιρούτζης.

Γνώριζε ακόμα ο Τραπεζούντιος ότι “δεξί χέρι” του Μωάμεθ στο οθωμανικό στράτευμα ήταν ο εξισλαμισθείς Έλληνας Ζαγανός πασάς, ο στρατηγός που παρότρυνε τον Οθωμανό ηγέτη να μην εγκαταλείψει την πολιορκία της Κωνσταντινούπολης, όπως τον πίεζαν άλλοι, αλλά να συνεχίσει, με τη βεβαιότητα ότι τελικά θα εκπορθούσε τη Βασιλεύουσα.

Ήταν ο ελληνικής καταγωγής Ζαγανός πασάς, ο πρώτος μεγάλος βεζίρης (πρωθυπουργός) που διόρισε ο Μωάμεθ Β΄ μετά την είσοδό του στην Πόλη. Αλλά και ο διάδοχος του Ζαγανού πασά, στη μεγάλη βεζιρία, ο Μαχμούτ πασάς, ήταν επίσης εξισλαμισθείς Έλληνας! Ενώ και το μεγαλύτερο μέρος του στρατεύματος που εισέβαλε και κατέλαβε την Πόλη ήταν μαχητές που προερχόταν από τα εξισλαμισθέντα, όπως ο Μαχμούτ πασάς, Ελληνόπουλα του παιδομαζώματος.

Γνώριζε ακόμη ο Τραπεζούντιο ότι ο Μωάμεθ Β’ ήταν επιεικής έναντι των ορθοδόξων, ορίσας στη χηρεύουσα θέση του πατριάρχη τον αντιδυτικό λόγιο Γεώργιο Γεννάδιο ή Σχολάριο και ότι παραχώρησε σ’ αυτόν και στο γένος των Ελλήνων προνόμια θρησκευτικά, διοικητικά και δικαστικά, ενώ υπό τη δικαιοδοσία του Ρωμαϊκού Πατριαρχείου έθεσε όλες της Βαλκανικές και Μεσανατολικές Ορθόδοξες Εκκλησίες.

Δεν αποτελούσαν συνεπώς παραδοξότητα και παραλογισμό τα σχέδια και οι προσπάθειες του Τραπεζούντιου να παρασύρει τον Πορθητή υπέρ των απόψεών του, πείθοντάς τον υποτίθεται με επιχειρήματα.

Ρίσκο για τον Μωάμεθ Β’

Όπως όμως έδειξε η Ιστορία, ο Μωάμεθ Β’, που γνώριζε το μορφωτικό επίπεδο και τις διοικητικές ικανότητες των Ελλήνων “τεχνοκρατών” και λογίων της εποχής, επέδειξε και πέτυχε την αξιοποίησή τους υπέρ του οθωμανικού κρατικού οργανισμού που δημιούργησε, χωρίς ποτέ να σκεφτεί την υιοθέτηση σχεδίων όπως αυτά που του πρότειναν ο Τραπεζούντιος κυρίως και ο Αμιρούτζης δευτερευόντως.

Θα μπορούσε άλλωστε να θεωρήσει κανείς ότι θα αποτελούσε μεγάλο ρίσκο για τον Οθωμανό αυτοκράτορα να υποστείλει την ημισέληνο από τα τείχη της Πόλης και να υψώσει στη θέση της τον σταυρό, τη σημαία του οποίου κατέβασαν χύνοντας το αίμα τους οι γενίτσαροι, έστω κι αν οι τελευταίοι ήταν βίαια εξισλαμισθέντες ή εκούσιοι εξωμότες του Ρωμαϊκού Γένους και της Χριστιανικής πίστης.

Σ.Σ. Η ιστορία μπορεί να ονομάζει τον Πορθητή, Μωάμεθ Β’, το πραγματικό του όνομα όμως ήταν Μεχμέτ Β’.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ζώρα, Γεωργίου Θ.: Ο Γεώργιος Τραπεζούντιος και αι προς ελληνοτουρκικήν συνεννόησιν προσπάθειαι αυτού. Αθήνα 1954.

Κιτσίκη, Δημήτρη Ν.: Ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (Βιβλιοπωλείο της ΕΣΤΙΑΣ, 1988).

Κούκου, Ελένης Ε.: Διαμόρφωση της Ελληνικής Κοινωνίας κατά την Τουρκοκρατίαν (Εθνικόν Κέντρον Κοινωνικών Ερευνών, 1971).

Σαρδελή, Κώστα: Ο θάνατος της Αυτοκρατορίας (εκδόσεις ΑΡΜΟΣ 2008).

* Ο Τίτος Αθανασιάδης είναι δημοσιογράφος.

http://archive.patris.gr/articles/282620/#.WcKUFdSLRiw

 

 

« Κυριακή 1η Ιουλίου: Εκδήλωση στου Ζωγράφου

Kυριακή 26 Αυγούστου – στη Βάθη του Κιλκίς »