Ένας διάλογος μεταξύ πρώτης και τρίτης προσφυγικής γενιάς

Ένα πολύ σημαντικό βιβλίο θα παρουσιαστεί την Τετάρτη 15-6-2011, στην Καλλιθέα Αττικής. Το βιβλίο αυτό, που έχει ως τίτλο «Η φλόγα της αγάπης και οι Αλησμόνητες Πατρίδες της Ανατολής»  εκδόθηκε με πρωτοβουλία του Χρήστου Μαχαιρίδη και αφορά ένα διάλογο δικό του με την Ελευθερία Μπαντουράκη-Μπολέτη, Μικρασιάτισα της α’ γενιάς προσφύγων. Ο Πρόλογος του βιβλίου, γραμμένος από μένα, είναι ο εξής:

Ο διάλογος Μαχαιρίδη-Μπαντουράκη Μπολέτη, διαδραματίστηκε μέσα στις σελίδες της εφημερίδας «Χανιώτικα Νέα», προσφέροντας στον αναγνώστη μια μοναδική, και εντυπωσιακή μαζί, συζήτηση και ανταλλαγή απόψεων μεταξύ της πρώτης και της τρίτης γενιάς των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής. Οι εικόνες και ερμηνείες των γεγονότων που δίνει η πρώτη γενιά των προσφύγων που έζησε την Καταστροφή, συναντιέται με την ψύχραιμη ματιά ενός σημερινού ερευνητή. Η μοναδικότητα του διαλόγου έγκειται ακριβώς στην αποκάλυψη της ταυτότητας που καθορίζει απολύτως την υπόσταση των ίδιων των προσφύγων έως και σήμερα και των προβληματισμών που αναπτύσσουν προκειμένου να δώσουν απαντήσεις σε βασανιστικά ερωτήματα. Απ΄την άλλη, μέσα από   τα κείμενα του Μαχαιρίδη προβάλλει η σύγχρονη ερευνητική αγωνία της τρίτης γενιάς των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής, που αποπειράται να απαντήσει στα ίδια ερωτήματα, χρησιμοποιώντας όμως μεθόδους δοκιμασμένες από την ιστορική επιστήμη.

Κρατώντας στα χέρια το διάλογο του Χρήστου Μαχαιρίδη με την πρόσφυγα Ελευθερία Μπαντουράκη-Μπολέτη από την περιοχή της Σμύρνης, συνειδητοποιούμε για άλλη μια φορά το μακρύ δρόμο που έχουμε να διανύσουμε έως ότου αποκαλυφθεί οριστικά το σύνολο των παραμέτρων που οδήγησαν στη μεγαλύτερη Καταστροφή που γνώρισε η Εγγύς Ανατολή στους τελευταίους δέκα αιώνες. Από τότε που η βίαιη έλευση των Τουρκομάνων εισβολέων τον 11^ο αιώνα ξεθεμελίωσε την  ελληνόφωνη Ανατολή.  Παράλληλα, βλέπουμε το μακρύ δρόμο που έχουν να διανύσουν και οι ίδιοι οι πληθυσμοί, που εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στο ελεύθερο κράτος το 1922, μέχρις ότου να συγκροτήσουν μια στέρεη γνώση που θα εγγυηθεί την επιβίωση μιας ιδιαίτερης ταυτότητας και θα συμβάλλει στην ολοκλήρωση της συλλογικής μνήμης του νεότερου ελληνισμού.

Η άρνηση της λήθης

Η διάλογοι αυτοί κινούνται στην αντίθετη κατεύθυνση απ‘ αυτή που είχε επικρατήσει στην μετά το ’22 Ελλάδα, όταν επελέγη η πολιτική της λήθης των γεγονότων και η εξαφάνιση της μνήμης των προσφύγων. Οι κυρίαρχες πολιτικές ομάδες του συστήματος –και όχι μόνο- που χαρακτηρίζονταν από μια παράδοξη ομοφωνία για τα γεγονότα της Ανατολής, έθεσαν τις βάσεις για τη διαμόρφωση και την κυριαρχία προκατειλημμένων ερμηνειών. Ετσι, υποβαθμίστηκαν τα γεγονότα που σχετίζονταν με τις γενοκτονίες και την νίκη του τουρκικού εθνικισμού, αποσιωπήθηκαν οι γενοκτονίες των χριστιανικών πληθυσμών (που αποφάσισαν το 1911 οι Νεότουρκοι και υλοποίησαν συστηματικά από το 1914), επιχειρήθηκε εξίσωση κοινών εγκλημάτων πολέμου με τις προαποφασισμένες από την εξουσία γενοκτονίες, μεθοδεύτηκε η εξάλειψη των γεγονότων από τη μνήμη των Νεοελλήνων. Εν τέλει, και ως απόρροια εκείνης της πολιτικής, κυριάρχησαν πολλά από τα ιδεολογήματα που σφράγισαν την ελλαδική αντίληψη για τα γεγονότα στην Ανατολή έως και τη δεκαετία του ’90, οπότε για πρώτη φορά συζητήθηκαν και αναγνωρίστηκε η γενοκτονία με την καθιέρωση δύο Ημερών Μνήμης (19 Μαϊου, 14 Σεπτεμβρίου).

Το πρόβλημα της συγκάλυψης των ευθυνών και της αποσιώπησης των πολιτικών που επέλεξε ο τουρκικός εθνικισμός αποκαλύπτεται με μεγαλύτερη σαφήνεια όταν ουδέτεροι ξένοι μελετητές περιγράφουν τα ίδια γεγονότα. Για παράδειγμα, ο Βρετανός Giles Milton, του οποίου το βιβλίο με τίτλο «Χαμένος παράδεισος: Σμύρνη 1922. Η καταστροφή της μητρόπολης του μικρασιατικού Ελληνισμού», εκδόθηκε πρόσφατα και στην Ελλάδα, αναφέρεται με τελείως διαφορετικό τρόπο στη Σμύρνη, απ’ ό,τι πολλοί Ελληνες ιστορικοί και μη. Κατ’ αρχάς θεωρεί αυτονόητο ότι ήταν μια κοσμοπολίτικη «ελληνική πόλη». Θεωρεί ότι η καταστροφή της «είναι από τις στιγμές που άλλαξαν τον ρουν της Ιστορίας της Ελλάδας, αλλά ήταν εξίσου σημαντική και για τη Δύση». Ξαφνιάζεται επίσης για το γεγονός ότι «οι Ευρωπαίοι δεν διδάσκονται στα σχολεία τους την Ιστορία της Μικράς Ασίας» και θεωρεί ότι είναι «άδικο να έχει παραλειφθεί τόσο σημαντικό κεφάλαιο από τη διδασκαλία». Τονίζει επίσης ότι «Στη Μικρά Ασία είχαμε μια γενοκτονία, εθνική εκκαθάριση, τεράστιες μετακινήσεις πληθυσμού, ανάμειξη πολλών κυβερνήσεων»

Από την Αυτοκρατορία στα έθνη-κράτη

Tότε ήταν μια εποχή μοναδικών ευκαιριών και κορυφαίων αβελτηριών. Ηταν η ιστορική στιγμή κατά την οποία η παλιά Οθωμανική Αυτοκρατορία αποχωρούσε από το ιστορικό προσκήνιο και στη θέση της έρχονταν ορμητικά τα νέα έθνη-κράτη. Στα χρόνια αυτού του μοναδικού μετασχηματισμού, τα δύο εκατομμύρια των Ελλήνων της Ανατολής (2.450.000 Ελλήνων έναντι 8.000.000 «Τούρκων» και 1.500.000 Αρμενίων, Βουλγάρων και Εβραίων σύμφωνα με τον Θάνο Βερέμη) δεν μπόρεσαν να συμμετάσχουν. Και υπεύθυνος ήταν ο Διχασμός και ο νεοελληνικός ανορθολογισμός.

Το ελληνικό εγχείρημα της απόβασης στη Σμύρνη το Μάιο του ’19 είχε πολύ λιγότερες δυσκολίες από την Παλιγγενεσία, έναν αιώνα πριν. Για πρώτη φορά στην ιστορία οι νικήτριες μεγάλες δυνάμεις είχαν αποφασίσει τελεσιδίκως τη διάλυση του Μεγάλου Ασθενούς. Μ’ ένα περίεργο τρόπο οι νικητές του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου ακολούθησαν εν αγνοία τους και από ανάγκη τη συμβουλή προς επαναστάτες της Ρόζας Λούξεμπουργκ η οποία λίγα χρόνια πριν έγραφε, εκφράζοντας μια θέση που βρισκόταν στον αντίποδα των φιλο-νεοτουρκικών απόψεων του Β.Ι.Λένιν: «Η Τουρκία δεν μπορεί να αναγεννηθεί σαν σύνολο γιατί αποτελείται από διαφορετικές χώρες. Κανένα υλικό συμφέρον, καμιά κοινή εξέλιξη που θα μπορούσε να τις συνδέσει δεν είχε δημιουργηθεί! Αντίθετα, η καταπίεση και η αθλιότητα της κοινής υπαγωγής στο τουρκικό κράτος γίνονται όλο και μεγαλύτερες! Έτσι δημιουργήθηκε μια φυσική τάση των διαφόρων εθνοτήτων να αποσπασθούν από το σύνολο και να αναζητήσουν μέσα από μια αυτόνομη ύπαρξη το δρόμο για μια καλύτερη κοινωνική εξέλιξη. Η κρίση της Ιστορίας για την Τουρκία είχε πια βγει: βάδιζε προς την διάλυση.”

Την εποχή εκείνη η Ελλάδα βρισκόταν στο στρατόπεδο των νικητών, τα στρατεύματά της δεν είχαν υποστεί μεγάλες απώλειες την περίοδο 1916-1918, τα 2 εκατομμύρια των Ελλήνων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είχαν βιώσει από το 1914 μια πολιτική γενοκτονίας, που είχε αποφασιστεί πολύ νωρίτερα και είχε οργανωθεί συστηματικά. Ειδικά στις περιοχές του Πόντου, της Ιωνίας και της Ανατολικής Θράκης είχε αρχίσει απ΄το 1914 η συστηματική και μεθοδευμένη εξόντωση των χριστιανικών πληθυσμών από το εθνικιστικό κόμμα των Νεοτούρκων, που ονειρευόταν την εθνική ομογενοποίηση ενός εκτεταμένου γεωγραφικού χώρου, που περιλάμβανε τις περιοχές των τουρκόφωνων Ουιγούρων της Δυτικής Κίνας και έφτανε μέχρι τα Βαλκάνια. Η πρώτη πράξη αυτού του σχεδίου προέβλεπε τη δημιουργία μιας εθνικά «καθαρής» Τουρκία, η οποία θα αντικαθιστούσε την παλιά προνεωτερική ισλαμική Αυτοκρατορία. Το πλαίσιο του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου διευκόλυνε την υλοποίηση του νεοτουρκικού σχεδιασμού. Κατά συνέπεια, θα ήταν αφύσικη η εξέλιξη να μη συμμετείχε η Ελλάδα στη διαμόρφωση του μεταπολεμικού πολιτικού σκηνικού. Ειδικά όταν η εθνική ολοκλήρωση ήταν ακόμα μια εν εξελίξει διαδικασία. Και ο αναγκαίος όρος που έλειπε για μετατραπεί η Ελλάδα σ΄ ένα πραγματικό έθνος-κράτος ήταν η ενσωμάτωση των ακμαίων αστικών περιοχών της Ιωνίας και της Ανατολικής Θράκης.

Ίσως το μόνο ερώτημα που θα κληθούν να απαντήσουν ιστορικοί αλλά και ψυχολόγοι, ήταν τα βαθύτερα κίνητρα του Ελευθερίου Βενιζέλου να προκηρύξει εκλογές εν μέσω του μικρασιατικού πολέμου, ενώ οι προϋποθέσεις της νίκης βρισκόταν στα χέρια του. Επί πλέον φαίνεται ότι για πρώτη φορά οι Βρετανοί προσανατολίζονταν στην ευνοϊκή αντιμετώπιση και του Ποντιακού Ζητήματος. Το παράδοξο επίσης, που δεν δικαιολογείται από τις αντικειμενικές συνθήκες  είναι το γεγονός ότι ο Βενιζέλος προκήρυξε τις εκλογές της, ενώ οι αντίπαλοί του ήταν το αντιπολεμικό, αντιμικρασιατικό βασιλο-κομμουνιστικό Μέτωπο της «μικράς πλην εντίμου» και οι εθνικές μειονότητες των Νέων Χωρών

Έτσι, στην προκυμαία της Σμύρνης, τον Σεπτέμβρη του 1922, θα γραφτεί ο επίλογος μιας από τις τραγικότερες στιγμές στην Ιστορία της περιοχής μας. Ηδη από τον Ιούλιο του ’22, όταν οι φιλομοναρχικοί ηγέτες της Ελλάδας -που είχαν εκλεγεί με αντιπολεμικά και αντιμικρασιατικά συνθήματα- προσπαθούσαν, ματαίως, να βρουν την ευκαιρία απαγκίστρωσης από τη Μικρά Ασία είχαν αποφασίσει να παραδώσουν τους χριστιανικούς πληθυσμούς στον Μουσταφά Κεμάλ. Με τον νόμο 2870/1922 που έφερε τις υπογραφές των Κωνσταντίνου, Γούναρη και Ρούφου, απαγόρευσαν την έξοδο από τη Μικρά Ασία των Ελλήνων και των Αρμενίων. Η πολιτική αυτή θα υλοποιηθεί με τη μέγιστη δυνατή κυνικότητα μετά την κατάρρευση του Μετώπου τον Αύγουστο του ’22. Τότε, στον αρμοστή Σμύρνης θα φτάσει τηλεγράφημα της ελληνικής κυβέρνησης, με το οποίο τον «διέταζαν» να μην επιτρέψει τους Ελληνες της Ιωνίας να φύγουν για την Ελλάδα και δημιουργηθεί έτσι «προσφυγικό πρόβλημα».

Σήμερα…

Στο επίπεδο της ιστορικής έρευνας φαίνεται ότι ξεπερνιούνται πλέον οι παλιές αγκυλώσεις και τα νέα στοιχεία που συνεχώς έρχονται στο φως επιβάλλουν και νέες ερμηνείες. Παράλληλα, οι κοινότητες των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής, που αντιστάθηκαν και κατόρθωσαν να ανατρέψουν τη διαδικασία της Λήθης, διαμόρφωσαν ήδη μια αξιοσημείωτη «προσφυγική ιστοριογραφία» και κατάφεραν να εντάξουν νέα ζητήματα στο θεματολόγιο των νεοελληνικών αναζητήσεων.

Το βαθύτερο συμπέρασμα από αυτούς τους διαλόγους Μαχαιρίδη-Μπαντουράκη Μπολέτη, είναι ότι η Μικρασιατική Καταστροφή για καιρό ακόμα θα στοιχειώνει τις συζητήσεις και τους προβληματισμούς για την πορεία του νεότερου ελληνισμού. Καθώς και η απορία για τη στάση του ελληνικού πολιτικού συστήματος απέναντι στη μεγάλη αυτή τραγωδία και στο ανθρώπινο δράμα, που ελάχιστα φαίνεται να συγκίνησε το σύστημα και τους υπηρέτες του. Οι διάλογοι, αντανακλούν επιπλέον και μια ευρύτερη κίνηση αναζήτησης και προβληματισμού που υπάρχει και συνεχώς αυξάνεται τις τελευταίες δύο δεκαετίες κυρίως στους κόλπους της τρίτης γενιάς των προσφύγων, αλλά και της κοινωνίας μας συνολικά. Όσο η κοινωνία αποτινάσει τα ιδεολογικά δεσμά και τους καταναγκασμούς των πολλαπλών εθνικών Διχασμών, τόσο κατανοεί τους μύθους που κυριάρχησαν τις δεκαετίες μετά την Καταστροφή, αναζητά την πραγματική ιστορία και διψά για νέες ουσιαστικές ερμηνείες. Και αυτό το ρεύμα γίνεται εντονότερο όταν συνειδητοποιείται ότι τώρα πλέον θα κληθεί ο ελληνισμός να «πληρώσει» την Ήττα του ’22. Ειδικά σήμερα, που το κενό που άφησαν οι Έλληνες στην ανατολική πλευρά του Αιγαίου έχει πλέον καλυφθεί από έναν ακμαίο πληθυσμό και από μια επιθετική κρατική δύναμη, που θυμίζει συνεχώς εν τοις πράγμασι, ότι μόνο όποιος κατέχει τις δύο ακτές μπορεί να ορίζει το Αρχιπέλαγος.

 

Για τον Χρήστο Μαχαιρίδη διαβάστε το αφιέρωμα στο Π&Α: 

http://pontosandaristera.wordpress.com/2011/01/15/mahairidis/ 

όπως και το κείμενο με τίτλο: Χρήστος Μαχαιρίδης – Διττή προσφορά στην τέχνη και τον πολιτισμό

Για την πρώτη βιβλιοπαρουσίαση που έγινε στην Κρήτη διαβάστε:

Βιβλιοπαρουσίαση: Χρήστος Μαχαιρίδης, Ελευθερία Μπαντουράκη – Μπολέτη «Η φλόγα της αγάπης και οι αλησμόνητες πατρίδες της Ανατολής»

« Η γενοκτονία και η άρνησή της

Ερζερούμ 1916: μια βιβλιοπαρουσίαση τη Δευτέρα (20-6-2011) »