Παρασκευή 3 Ιούνη στο Μουσείο Δροσίνη (Διομήδους Κυριακού & Αγ. Θεοδώρων, 7.00 μ.μ.) στο πλαίσιο του Σεμιναρίου Σύγχρονης Ιστορίας, στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Δήμου Κηφισιάς, συνεχίζεται το αφιέρωμα στη Μικρασιατική Καταστροφή με ένα θέμα που συνδέει τη μικρασιατική και ποντιακή προσφυγιά με τις σταλινικές διώξεις, που εθιμοτυπικά μας δίνουν κάθε χρόνο το θέμα για να κλείσουμε το πρώτο εξάμηνο του Σεμιναρίου. Καλεσμένοι είναι δύο εξαιρετικοί ερευνητές: ο Βασίλης Τσενκελίδης και ο Σωτήρης Γκουντουβάς.
Η παρουσίαση του θέματος θα γίνει ως εξής:
Βλάσης ΑΓΤΖΙΔΗΣ: Εισαγωγή και παρουσίαση των εισηγητών. Η Μικρασιατική Καταστροφή προκάλεσε και ένα κύμα εξόδου προς την ΕΣΣΔ. Οι πληθυσμοί αυτοί για διάφορους λόγους παρέμειναν ή εγκλωβίστηκαν εκεί. Από το 1937 βίωσαν την αντιμειονοτική πολιτική του σταλινικού καθεστώτος.
Επίσης αρκετοί Μικρασιάτες και Πόντιοι πρόσφυγες στην Ελλάδα προσχώρησαν στην Αριστερά. Κάποιοι έφτασαν στις υψηλότερες θέσεις της κομματικής ηγεσίας. Όσοι από αυτούς κατέφυγαν ως πολιτικοί πρόσφυγες στην ΕΣΣΔ για να αποφύγουν τις αντικομμουνιστικές διώξεις στην Ελλάδα, θα πέσουν θύματα των σταλινικών εκκαθαρίσεων την περίοδο 1937-38.
Βασίλης ΤΣΕΝΚΕΛΙΔΗΣ: Θα αναφερθεί στις διώξεις του 1937-1938, που ξεκίνησαν στις 11 Δεκεμβρίου 1937 ο λαϊκός κομισάριος Εσωτερικών Υποθέσεων της ΕΣΣΔ Νικολάι Γιεζόφ υπέγραφε το διάταγμα υπ’ αριθμ. 50215 που αφορούσε τους Έλληνες της χώρας. Στις 15 Δεκεμβρίου ξεκίνησε η εφαρμογή του διατάγματος.
Η «Ελληνική Επιχείρηση» ήταν η πιο αιματηρή από τις εθνικές επιχειρήσεις της περιόδου της Μεγάλης Τρομοκρατίας. Το 90% από τους περίπου 22.000 Έλληνες που φυλακίστηκαν από τις 15 Δεκεμβρίου του 1937 μέχρι τον Μάρτιο του 1938, εκτελέστηκαν.
Επίσης θα παρουσιαστούν οι εξορίες της δεκαετίας 1940 στο Καζακστάν, στο Ουζμπεκιστάν και τη Σιβηρία.
Σωτήρης ΓΚΟΥΝΤΟΥΒΑΣ: Η εισήγηση αυτή ασχολείται με την τύχη στελεχών και μελών του ΚΚΕ με μικρασιατική καταγωγή που τα ίχνη τους χάθηκαν στη Σοβιετική Ένωση (Σ.Ε) στα τέλη της δεκαετίας του 1930-40.
Θα ασχοληθούμε με τις περιπτώσεις των Ανδρόνικου Χαϊτά (Σιφναίος), Κώστα Ευτυχιάδη (Καρακόζοφ), Ιορδάνη Ιορδανίδη, Αβραάμ Δερβίσογλου (Βρεττός) και Γρηγόρη Γρηγοριάδη (Τράντας).
Όλα αυτά τα στελέχη και μέλη του ΚΚΕ βρέθηκαν στη Σ.Ε τη δεκαετία 1930-40 για διάφορους λόγους και δραστηριοποιήθηκαν εκεί σε διάφορες κομματικές θέσεις, ή σπούδασαν στις σχολές της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Απέκτησαν την ιδιότητα του πολίτη της Σ.Ε και εγκαταστάθηκαν μονίμως, κάποιοι από αυτούς δημιουργώντας και οικογένειες. Στα τέλη του 1937 βρέθηκαν στο στόχαστρο της λεγόμενης «ελληνικής επιχείρησης της NKVD» και συνελήφθησαν ως ύποπτοι για κατασκοπεία.
Η κάθε μία περίπτωση έχει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της, όλες όμως έχουν κοινό παρονομαστή την κατηγορία της κατασκοπείας εις βάρος της Σοβιετικής Ένωσης και την αντισοβιετική-τρομοκρατική δράση. Οι περιπτώσεις των Χαϊτά-Ευτυχιάδη που υπήρξαν κορυφαία στελέχη του ΚΚΕ αλληλοσυμπλέκονται και εξετάζονται μαζί. Οι άλλες τρεις έχουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Ο Ιορδανίδης ήταν ένας διανοούμενος, μεσαίο στέλεχος του ΚΚΕ, που μεταβαίνει εθελοντικά στην Σ.Ε στην προσπάθεια μπολσεβικοποίησης της ελληνικής ομογένειας της νότιας Ρωσίας. Ο Δερβίσογλου με τροτσκιστικό παρελθόν δραπετεύει από τις φυλακές της Αίγινας και μεταβαίνει παράνομα στη Σ.Ε και ο Γρηγοριάδης δεκανέας της φρουράς των φυλακών Συγγρού διευκολύνει την απόδραση στελεχών του ΚΚΕ από τις φυλακές Συγγρού το 1931 και φεύγει παράνομα μαζί τους στη Σ.Ε.
Οι τέσσερις πρώτοι εκτελέστηκαν στη Σοβιετική Ένωση το 1938 κατά την περίοδο των σταλινικών εκκαθαρίσεων, ο πέμπτος γλύτωσε την εκτέλεση με φυλάκιση λίγων ετών, έγινε στη συνέχεια δάσκαλος και εκφωνητής του ραδιοφωνικού σταθμού στη Μόσχα.
Όλα αυτά τα χρόνια υπήρξε μεγάλη συζήτηση γύρω από την τύχη αυτών των στελεχών που σε πολλές περιπτώσεις έφτασε στα όρια της μαύρης παραφιλολογίας. Ωστόσο, τα πλήρη στοιχεία για κάθε έναν από αυτούς βρέθηκαν στα αρχεία της Κα Γκε Μπε στη Μόσχα τα λίγα τελευταία χρόνια και οι υποθέσεις αυτές διερευνήθηκαν πλήρως.
Μια πολύ σημαντική παρέμβαση στο συνέδριο του ΣΥΡΙΖΑ 155 μελών και φίλων του…
Εάν τελικά το εγχείρημα ευοδωθεί με την ενσωμάτωση στο πρόγραμμα του δεύτερου μεγάλου κόμματος των προτάσεων που βρίσκονται στο τέλος του κειμένου, θα είναι η δεύτερη πετυχημένη πολιτική παρέμβαση του προσφυγικού χώρου μετά από αυτή της δεκαετίας του ’90, που επέφερε την αναγνώριση των δύο ημερών Μνήμης για τη Γενοκτονία που πραγματοποιήθηκε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Προσφυγική Μνήμη και Αριστερά: ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ
Στην ανολοκλήρωτη αποτίμηση της ιστορίας της ελληνικής Αριστεράς οφείλεται το γεγονός ότι πολύ λίγο έχει συνειδητοποιηθεί η καταλυτική σημασία του προσφυγικού ελληνισμού στην εξέλιξή της ήδη από τη δεκαετία του ’20. Η σημασία δεν οφείλεται μόνο στο γεγονός ότι οι εξαθλιωμένες προσφυγικές μάζες αποτέλεσαν την πρώτη μεγάλη κοινωνική βάση διαμόρφωσης ενός προλεταριάτου, ούτε ότι η τεχνογνωσία που εισέρευσε στην «Μικρά πλην έντιμο Ελλάδα» μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή συνετέλεσε στην οικονομική ανάπτυξη του Μεσοπολέμου, αλλά και στο γεγονός ότι κατέφθασαν και εντάχθηκαν στις οργανωτικές δομές, στελέχη που ήδη είχαν διαμορφωθεί μέσα από τις επαναστατικές διεργασίες από τις αρχές του 20ου αιώνα. Στελέχη που έφεραν μαζί τους μια προχωρημένη κοινωνική αντίληψη για την αυτοοργάνωση αφενός, αλλά και μια ουσιαστική πολιτική γνώση και στέρεη ιδεολογική κατάρτιση αφετέρου.
Αλλά και όσοι παρέμειναν στην ΕΣΣΔ και επέλεξαν να μην έρθουν πρόσφυγες στην Ελλάδα, συνέβαλαν στη συγκρότηση του πολυάνθρωπου σοβιετικού ελληνισμού, στην εμφάνιση μιας ελληνικής σοβιετικής Αριστεράς και στη διαμόρφωση ενός εκπληκτικού φαινομένου ελληνικής πολιτισμικής αναγέννησης κατά τις δεκαετίες ’20 και ’30 στα σοβιετικά παράλια της Μαύρης Θάλασσας και του Καυκάσου, που έφτασε να έχει και τέσσερεις αυτόνομες ελληνικές σοβιετικές περιοχές (Gretsiski Rayion). Δυστυχώς εκείνο το εκπληκτικό ελληνοσοβιετικό πείραμα θα χαθεί μέσα στη δίνη της σταλινικής εκτροπής. Τότε θα εκτελεστούν ως «εχθροί του λαού» οι ντόπιοι Έλληνες κομμουνιστές (Πόντιοι και Μαριουπολίτες), μαζί με πολλά στελέχη του ΚΚΕ (Χαϊτάς, Μαρκοβίτης, Ευτυχιάδης, Μπεζεντάκος κ.ά.) που είχαν καταφύγει στην ΕΣΣΔ είτε ως δραπέτες από τις αστικές φυλακές, είτε για να αποφύγουν τις διώξεις στην Ελλάδα λόγω Ιδιώνυμου και μεταξικού καθεστώτος.
Δεν είναι ιδιαίτερα γνωστό ότι η ανάπτυξη του συνεταιριστικού κινήματος οφείλεται στην έλευση των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής. Πέρα από τα ήδη υπάρχοντα συνεταιριστικά εγχειρήματα στον Ελλαδικό χώρο οι πρόσφυγες συνέβαλαν τα μέγιστα στην ανάπτυξη του συνεταιριστικού κινήματος μεταφέροντας στην Ελλάδα τη συνεργατική κουλτούρα. Ούτε ότι το αγροτικό κίνημα βρίσκει την ολοκλήρωσή του μέσα από την παρουσία του Κώστα Γαβριηλίδη.
Το προσφυγικό ζήτημα, οι προεκτάσεις που έλαβε και οι κοινωνικές συγκρούσεις που επέφερε θα χαρακτηρίσουν το Μεσοπόλεμο. Η ένταση του ζητήματος αυτού και η ιδεολογική αντίθεση των προσφυγικών πληθυσμών προς τα κυρίαρχα πολιτικά και οικονομικά μοντέλα, που επικρατούσαν έως τότε στην Ελλάδα, θα καθορίσουν σε μεγάλο βαθμό τις νέες ισορροπίες που θα διαμορφωθούν κατά τη δεκαετία του ’40. Ήταν τόσο μεγάλη η κοινωνική σύγκρουση το Μεσοπόλεμο που κατά την περίοδο της Κατοχής θα λάβει συγκεκριμένη πολιτική μορφή και -καλυμμένη από τις ιδεολογίες του καιρού της- θα οδηγήσει σε αιματηρές συγκρούσεις και ακραίες πολιτικές εντάσεις. Όλα τα μπλόκα των Γερμανών και των συνεργατών τους επί Κατοχής θα γίνουν στις προσφυγικές γειτονιές της Αθήνας και του Πειραιά. Επίσης ξεκάθαρο εθνοτοπικό πρόσημο είχε και η σύγκρουση του ΕΛΑΣ με τη συμμορία της «Χ». Δεν είναι τυχαίο ότι κατά τα Δεκεμβριανά του ’44 η βρετανική RAF θα βομβαρδίσει την προσφυγική Καισαριανή και τα βρετανικά τανκς θα ισοπεδώσουν τις προσφυγικές φαβέλες στο Κερατσίνι ανοίγοντας δρόμο για το κέντρο της Αθήνας.
Η πολιτική προσφυγική Μνήμη κατά τις δεκαετίες που ακολούθησαν το 1922 θα βρεθεί υπό απαγόρευση. Η πολιτική του ελληνικού κράτους αποσκοπούσε οριστικά στην πλήρη ιδεολογική αφομοίωση των προσφύγων του ’22 και στην απεμπόληση των ιδιαίτερων ιστορικών εμπειριών τους. Η στάση αυτή επιβλήθηκε και στο χώρο της νεοελληνικής ιδεολογίας αλλά και της επίσημης και «ανεπίσημης» ιστοριογραφίας.
Έπρεπε να έρθει η δεκαετία του ΄80, να εμφανιστεί η κοινωνία των πολιτών ώστε να μπορέσουν οι απόγονοι των προσφύγων να διεκδικήσουν την ενσωμάτωση και της δικιάς του ιστορικής εμπειρίας στο κοινό αφήγημα. Αυτό το εγχείρημα των ιδεολογικά αποκλεισμένων πληθυσμών από την κυρίαρχη ερμηνεία της ιστορίας προκάλεσε μια γενικευμένη αμηχανία, ακόμα και στην Αριστερά παρότι το Κίνημα της Προσφυγικής Μνήμης προέκυψε από τάσεις της Αριστεράς.
Ακριβώς γι αυτό νομίζουμε ότι έχουν ωριμάσει οι συνθήκες ώστε η αντιαπολυταρχική Αριστερά, που ευελπιστούμε να πάρει συγκεκριμένη μορφή με το Συνέδριο, να αποβάλλει κάθε δισταγμό και συντηρητική καθήλωση και να εκφράσει ανοιχτά και χωρίς οποιαδήποτε επιφύλαξη τη συμπαράστασή της στα αιτήματα του προσφυγικού ελληνισμού.
–Να υιοθετήσει την προσπάθεια για ανακήρυξη ως μνημείων των μαρτυρικών τόπων της προσφυγιάς τους στην Ελλάδα (Μακρόνησος, «Απολυμαντήρια» Αρετσούς, Βίδος-Κέρκυρα κ.ά.).
–Να υποστηρίξει τη δημιουργία κεντρικών μουσείων για την ιστορική παρουσία τους στις πάλαι ποτέ πατρίδες τους, την τραυματική μεταχείριση που υπέστησαν εκεί από ένα σκληρό εθνικιστικό μιλιταρισμό, καθώς και την απόρριψη και το ρατσισμό που δέχτηκαν να κατά το Μεσοπόλεμο στους χώρους της ελλαδικής τους εγκατάστασης.
–Να διακηρύξει ότι υιοθετεί ανεπιφύλακτα το συλλογικό αίτημα των προσφυγικών οργανώσεων (ποντιακών και μικρασιατικών) για τη Διεθνή Αναγνώριση της Γενοκτονίας των μη μουσουλμανικών κοινοτήτων (Ελλήνων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, Αρμενίων και Ασσυρίων), που πραγματοποιήθηκε την περίοδο 1914-1923, στο πλαίσιο μιας μιλιταριστικής-εθνικιστικής πολιτικής, η οποία λίγα χρόνια αργότερα θα δώσει (σύμφωνα με τον Stefan Ihrig) την έμπνευση στο ναζισμό για τη συγκεκριμένη «επίλυση» του εθνικού προβλήματος.
–Να δηλώσει ότι θα αναδείξει με κάθε τρόπο εκείνο το άγνωστο ελληνικό σοβιετικό πείραμα του Μεσοπολέμου και θα αγωνιστεί για τη δικαίωση όσων χάθηκαν κατά την περίοδο των σταλινικών διώξεων του 1937-38. Και βεβαίως να ξεκαθαρίσει απολύτως την διαφωνία με τις ολοκληρωτικές μορφές που διέστρεψαν τον ουμανιστικό μαρξισμό και οδήγησαν στην γραφειοκρατική κόλαση των γκουλάγκ.
Στο Διάγγελμά του ο Πούτιν με το οποίο αιτιολόγησε τη στρατιωτική εισβολή στην Ουκρανία ανάφερε ότι: «…η σύγχρονη Ουκρανία δημιουργήθηκε εξ ολοκλήρου από τη Ρωσία, ή ακριβέστερα, από την μπολσεβίκικη, τη κομμουνιστική Ρωσία. Αυτή η διαδικασία ξεκίνησε σχεδόν αμέσως μετά την επανάσταση του 1917, με τον Λένιν και τους συνεργάτες του να το επιχειρούν με πολύ ωμό τρόπο στην ίδια τη Ρωσία, με την απόσχιση, την απόσπαση μέρους των ιστορικών εδαφών της.»
Την προσοβιετική εποχή το πρόβλημα της πολυμορφίας αντιμετωπίστηκε με τη δοκιμασμένη συνταγή του μεγαλορωσικού πανσλαβισμού: βίαιη αφομοίωση. Την περίοδο που μεσολάβησε μεταξύ της αντι-τσαρικής επανάστασης του Φεβρουαρίου του ’17 και της μπολσεβικικής του Οκτωβρίου, οι εξελίξεις στα εδάφη που κάποτε καταλάμβανε η Ρωσική Αυτοκρατορία κινήθηκαν στην κατεύθυνση δημιουργίας εθνών-κρατών.
Ο εθνοτικός χάρτης της Σοβιετικής Ένωσης
Οι σημερινές εθνικές αντιπαραθέσεις εμφανίστηκαν και τότε με ιδιαίτερη ένταση. Κάθε εθνική ομάδα προσπάθησε με πολιτικά και στρατιωτικά μέσα να εξασφαλίσει την κυριαρχία της επί του εδάφους που θεωρούσε ότι της ανήκει. Ακόμα και οι πολυάριθμες ελληνικές κοινότητες θα οργανώσουν τα δικά τους ένοπλα τμήματα, θα διατυπώσουν αξιώσεις αυτονομίας και θα συγκρουστούν με τα κυρίαρχα έθνη της περιοχής, Γεωργιανούς και Αρμένιους, στην προσπάθεια να κατοχυρώσουν τα δικά τους συμφέροντα.
Η επανάσταση των μπολσεβίκων θα βάλει τέλος στις διεργασίες αυτές, θα ενσωματώσει βίαια τις ανεξάρτητες αστικές Δημοκρατίες (ουκρανική, αρμενική και γεωργιανική) που δημιουργήθηκαν είτε μετά την Φεβρουαρινή Επανάσταση του ’17 είτε μετά την αποχώρηση των Γερμανών από τα εδάφη που τους είχε παραχωρήσει ο Λένιν με τη Συνθήκη του Μπρεστ Λιτόφσκ (Μάρτιος ’18).
Η πολιτική του Λένιν
Οι μπολσεβίκοι θα επιχειρήσουν να επιλύσουν το εθνικό ζήτημα με νέους τρόπους. Κατά τις πρώτες δεκαετίες, οι μπολσεβίκοι θα κινηθούν στην αντίθετη κατεύθυνση απ’ αυτή της τσαρικής Ρωσίας. Ο Λένιν στην πολιτική του αντίληψη θεωρούσε ότι οι εθνικοί-δημοκρατικοί αγώνες και η σοσιαλιστική επανάσταση συνδέονταν με μια βαθύτατη διαλεκτική σχέση. Σε αντίθεση με τον Στάλιν, αντιλαμβανόταν τη σημασία του εθνικού συναισθήματος των καταπιεσμένων πληθυσμιακών ομάδων. Κατά τα πρώτα έτη της εξουσίας του έγινε προσπάθεια να εφαρμόσει ένα σύστημα που θα επέτρεπε αφενός να ανθίσει ο πολιτισμός των εθνοτήτων στο συγκεκριμένο πολιτικό πλαίσιο και αφετέρου να εξασφαλιστούν τα δικαιώματά τους μέσα από μια συγκεκριμένη διοικητική δομή. Στη βάση αυτή δημιουργήθηκε το σοβιετικό διοικητικό σύστημα που έμοιαζε, λίγο ή πολύ, με τις μπάμπουσκες. Δηλαδή με το ρωσικό παιχνίδι, όπου πολλές κούκλες βρίσκονται η μια μέσα στην άλλη.
Έτσι, μέσα στη Σοβιετική Ένωση δημιουργήθηκαν οι Σοβιετικές Σοσιαλιστικές Δημοκρατίες, οι οποίες περιείχαν τις Αυτόνομες Σοσιαλιστικές Δημοκρατίες, που με τη σειρά τους περιείχαν Αυτόνομες Περιοχές. Ακόμα και οι Έλληνες της ΕΣΣΔ διέθεταν τέσσερεις Αυτόνομες Περιοχές μέχρι το 1937, στις περιοχές που πλειοψηφούσαν εθνικά. Τρεις στην Ουκρανία (περιοχή Ντονιέτσκ-Μαριούπολη), μία στη Νότια Ρωσία (Κουμπάν-Κρίμσκαγια) και ετοιμάζονταν να ιδρύσουν και πέμπτη στην περιφέρεια του Σοχούμι στην Αμπχαζία (Καύκασος-Γεωργία), όπου υπήρχαν περισσότερα από 40 ελληνικά χωριά αλλά δεν πρόλαβαν γιατί ενέσκηψε η εποχή του Στάλιν…
The Brotherhood of Nations, 1927. Found in the collection of Russian State Library, Moscow. (Photo by Fine Art Images/Heritage Images/Getty Images)
Η σταλινική πολιτική
Στην εποχή του Στάλιν θα αλλάξουν πολλές από τις λενινιστικές σταθερές. Στη θέση της ανάπτυξης των εθνικών πολιτισμών θα προωθηθεί ο εκρωσισμός. Πολλές μικρές εθνότητες, που οι σταλινικοί θεωρούσαν ότι διέθεταν «μητέρα-πατρίδα» κάπου στη Δύση θα αντιμετωπιστούν συλλήβδην ως «εχθροί του κράτους» με τραγικές επιπτώσεις στη φυσική τους υπόσταση. Στην περιοχή του Καυκάσου θα βρεθούν στο στόχαστρο της ρατσιστικής πολιτικής των σταλινικών, οι μουσουλμανικές πληθυσμιακές ομάδες (Τσετσένοι, Μεσχετίνοι, Ιγκουσέτιοι κ.ά), καθώς και οι Έλληνες. Μόνο ο θάνατος του Στάλιν απέτρεψε τις προσπάθειες βίαιης καταστολής και μεγαλύτερων εθνικών ομάδων, όπως οι Ουκρανοί ή οι Αμπχάζιοι.
Η εκτόπιση πολλών εθνικών ομάδων στη Σιβηρία και στην Κεντρική Ασία και η απόδοση των περιουσιών τους και των εδαφών τους σε άλλες εθνότητες διατηρεί μέχρι και σήμερα πολλούς λόγους για την εμφάνιση εθνικών αντιδικιών και συγκρούσεων. Έτσι, οι εθνικές εκκρεμότητες παρέμειναν και εμφανίστηκαν με ιδιαίτερη σφοδρότητα τη μετασοβιετική εποχή.
Όμως, η κύρια αιτία που συντηρεί τις σύγχρονες εθνικές συγκρούσεις, είναι η προσπάθεια των κυριάρχων εθνικών ομάδων να επιβάλλουν ένα καθεστώς απόλυτου ελέγχου σε μια πολυεθνική περιοχή. Οι περιοχές άλλων εθνοτήτων που ως Αυτόνομες Δημοκρατίες βρέθηκαν μέσα στην επικράτεια της παλιάς Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας που με τη σοβιετική κατάρρευση μεταλλάχθηκε σε έθνος-κράτος, βρέθηκαν στο στόχαστρο των νέων εθνικιστικών γραφειοκρατιών. Έτσι μια σειρά από συγκρούσεις ξέσπασαν σ’ όλη την έκταση της Σοβιετικής Ένωσης. Από την περιοχή των Γκαγκαούζων στη Μολδαβία και την Υπερδνειστερία, μέχρι την Κριμαία, την Τσετσενία, την Νότια Οσετία, το Ναγκόρνο Καραμπάχ, την Αμπχαζία επαναλήφθηκε ακριβώς το ίδιο σκηνικό.
Σίγουρα αποτελεί «ιστορική φάρσα» το γεγονός ότι ενώ η Δύση εγκαταλείπει τη μορφή του έθνους-κράτους ως μη παραγωγική και διαμορφώνει νέες πολυεθνικές δομές τύπου Ευρωπαϊκής Ένωσης, την ίδια στιγμή στην Ανατολή αρχίζει η εποχή του έθνους-κράτους. Στα παλιά πολυεθνικά κομμουνιστικά κράτη που κατέρρευσαν -κυρίως Σοβιετική Ένωση και Γιουγκοσλαβία- δρομολογήθηκε στη δεκαετία του ’90 η διαδικασία διαμόρφωσης έθνους-κράτους. Είναι μια μοναδική αντινομία, όπου ενώ ο φυσικός χρόνος μεταξύ Δύσης και Ανατολής είναι ο ίδιος, εν τούτοις ο ιστορικός χρόνος διαφέρει κατά πολύ.
Οι Έλληνες της Μαριούπολης αποτελούν σήμερα ένα από τα τελευταία εναπομείναντα συμπαγή μέρη του παρευξείνιου ελληνισμού. Οι περιπέτειες αυτού του άγνωστου, αλλά εκπληκτικού ελληνικού κόσμου, συγκροτούν μια από τις πλέον ενδιαφέρουσες σελίδες των Ελλήνων. Μια από αυτές τις ιστορικές περιπέτειες, σχετίζεται με τη σοβιετική εμπειρία των παρευξείνιων ελληνικών κοινοτήτων. Εμπειρία, που κατά την περίοδο του μεσοπολέμου -μετά την οριστική εδραίωση του κομμουνιστικού συστήματος και το τέλος των εμφύλιων και εθνικών συγκρούσεων- ανέδειξε μια ενδιαφέρουσα πολιτιστική ελληνική έκφραση -καθεστωτική φυσικά- για να τελειώσει στα σταλινικά γκουλάγκ.
Ελληνίδες που έχασαν τη ζωή τους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης των Ναζί
Η ελληνική πολιτιστική αναγέννηση
Η πολιτιστική ανάπτυξη των Ελλήνων της Μαριούπολης, όπως και της υπόλποιπης Σοβιετικής Ένωσης, ήταν από τις προτεραιότητες του νέου συστήματος.[2] Η ιεράρχηση της πολιτιστικής ανάπτυξης στις πρώτες θέσεις καθορίστηκε από την πίστη των νέων κυρίαρχων ότι με την «πνευματική άνοδο των μαζών» θα ηττηθεί ο «συντηρητισμός» και «οι αντιδραστικές δυνάμεις.» Για την υλοποίηση των στόχων θεωρήθηκε πρωταρχική η οργάνωση ενός ελληνικού εκδοτικού οίκου, o oποίος θα ανταποκρινόταν στις μεγάλες ανάγκες που είχαν προκύψει και θα βοηθούσε τα Ελληνικά Κομμουνιστικά Τμήματα.
Το πρώτο μέλημα του Ελληνικού Τυπογραφείου θα ήταν η έκδοση μιας καθημερινής ελληνικής εφημερίδας, η οποία θα ήταν όργανο των κομμουνιστικών τμημάτων και θα επηρέαζε τις πολιτικές και ιδεολογικές επιλογές του ελληνικού πληθυσμού. Για την ίδρυση του τυπογραφείου, το Ελληνικό Κομμουνιστικό Τμήμα του Νοβοροσίσκ του Ρωσικού Κομμουνιστικού Κόμματος καλούσε όλα τα αντίστοιχα Ελληνικά Τμήματα να κάνουν γνωστές τις προτάσεις τους για το πού θα έπρεπε να εγκατασταθεί το Κεντρικό Τυπογραφείο, για να μπορεί εύκολα να ανταποκρίνεται στις ανάγκες όλου του ελληνισμού. Καλούσε τις άλλες τοπικές εφημερίδες να διαθέσουν τα επιπλέον τυπογραφικά στοιχεία που τους περίσσευαν. Εκτός από την έκδοση ημερήσιας ελληνικής εφημερίδας, το Κεντρικό Τυπογραφείο είχε ως στόχο να συγκεντρώσει τις καλύτερες δυνάμεις απ’ τον ελληνισμό της Ρωσίας, ώστε να εκδίδει στην ελληνική γλώσσα την πλούσια ρωσική επαναστατική φιλολογία και να βοηθά τις σχολικές εργασίες με την έκδοση ή την ανατύπωση νέων σχολικών βιβλίων, συμβατών με το νέο σοβιετικό σύστημα.
Στην κατεύθυνση των προτάσεων αυτών συγκροτήθηκαν τα δύο μεγάλα «ελληνικά εκδοτικά.» Ο εκδοτικός οίκος «Κομμουνιστής» («Κομυνιςτις»)[3], με έδρα το Ροστόβ επί του Ντον για τους Έλληνες της νότιας Ρωσίας και της Υπερκαυκασίας, και ο εκδοτικός οίκος «Κολεχτιβιστής» («Κολεχτιβιςτις»), με έδρα τη Μαριούπολη για τον ελληνισμό της Ουκρανίας. Συνολικά δημιουργούθηκαν τέσσερις ελληνικοί εκδοτικοί οίκοι: στο Ροστόβ, στην Κρίμσκαγια, στη Μαριούπολη και στο Σοχούμι. Ο εκδοτικός οίκος «Κομμουνιστής» άρχισε τη δραστηριότητά του πιθανόν πριν από το 1928, ενώ ο εκδοτικός οίκος «Κολεχτιβιστής» άρχισε τη δράση του το 1930.
Πριν από τη λειτουργία των δύο ελληνικών αυτών εκδοτικών οίκων, στα πλαίσια του «Κεντρικού Εκδοτικού των Εθνοτήτων της ΕΣΣΔ», λειτουργούσε στη Μόσχα, έως το 1929, ελληνικός εκδοτικός οίκος. Το πρώτο βιβλίο που τύπωσαν οι μοσχοβίτικες εκδόσεις ήταν ένα αναγνωστικό για ενήλικες του Δ. Ν. Σαβώφ με τίτλο Κόκκινες Αχτίδες. Αλφαβητάριο για τους ηλικιωμένους αγράμματους. Από τον εκδοτικό αυτό οίκο κυκλοφόρησαν άλλες δύο τουλάχιστον εκδόσεις. Τα επόμενα βιβλία προέρχονταν από το Ροστόβ επί του Ντον το 1928. Ηταν εκδόσεις του «Κραινατσιστάτ του Βόρειου Καυκάσου».[4] Απ’ αυτές τις εκδόσεις τυπώθηκε και η Γραμματική της νεοελληνικής γλώσσας του Κ. Τοπχαρά.
Επίσης, πριν από τη δημιουργία στο Δονμπάς του ελληνικού εκδοτικού οίκου «Κολεχτιβιστής», εκδόθηκαν δύο βιβλια για τα ελληνικά πράγματα της Ουκρανίας. Το πρώτο εκδόθηκε το 1932 στα ουκρανικά από τη λαογράφο Κασάνδρας Κοστάν με το ψευδώνυμο της Αλεξάνδρας Κωνσταντίνωφ και αναφέρεται σε έργα Ελλήνων λαϊκών ποιητών και συγγραφέων σε ουκρανική μετάφραση. Το δεύτερο, επίσης στα ουκρανικά, εκδόθηκε από τον Γιάλη το 1931 στο Χάρκοβο. Αναφερόταν στην πολιτική οργάνωση των ελληνικών χωριών της Ουκρανίας, στην οικονομική τους κατάσταση, στην εκπαίδευση και στις πολιτιστικές τους δραστηριότητες.[5]
Με τη δημιουργία των εκδόσεων «Κομμουνιστής» και «Κολεχτιβιστής» άρχισε η περίοδος της ύπαρξης ολοκληρωτικά ελληνικών εκδοτικών οίκων. Ο σημαντικότερος από τους δύο αυτούς εκδοτικούς οίκους ήταν αυτός του «Κομμουνιστή», ο οποίος εξέδιδε και την ομώνυμη εφημερίδα. Η εφημερίδα Κομμουνιστής αποτελούσε τη συνέχεια της εφημερίδας Σπάρτακος και είχε τη μεγαλύτερη κυκλοφορία απ’ όλες τις ελληνικές εφημερίδες της Σοβιετικής Ένωσης. Η εκδοτική ομάδα του «Κομμουνιστή» ανέλαβε την έκδοση όλων των ελληνικών σχολικών βιβλίων. Το ίδιο έκανε και ο εκδοτικός οίκος του «Κολεχτιβιστή» με έδρα το Δονμπάς της νότιας Ουκρανίας, ο οποίος λειτουργούσε στα πλαίσια του ουκρανικού κρατικού εκδοτικού οίκου των εθνικών μειονοτήτων. Εξέδιδε ελληνικά βιβλία στη δημοτική και στα μαριουπολίτικα. Ως εκδοτική αρχή αναφέρεται άλλοτε ο “Κολεχτιβιστής” και άλλοτε οι ουκρανικές κρατικές εκδόσεις.
Οι εκδόσεις αυτές στην Ουκρανία αποτελούσαν συνέχεια της εκδοτικής προσπάθειας της ίδιας ομάδας που εξέδιδε την εφημερίδα Κολεχτιβιστής στην μαριουπολίτικη διάλεκτο.[6] Στην Μαριούπολη υπήρχε συγκροτημένη ελληνική φιλολογική ομάδα, η οποία υπέγραφε στην εφημερίδα διάφορα κείμενα. Η ταύτιση της σύνταξης του Κολεχτιβιστή και της φιλολογικής ομάδας είναι εμφανής. Για παράδειγμα, χαιρετίζοντας τη δεκάχρονη φιλολογική δράση του «ποιητή του κάρβουνου», συνυπέγραφαν «Η κολεχτίβα των συνεργατών της σύνταξης και η Μαριουπολίτικη ρωμαίικη φιλολογική γρούπα.»
Aπό το 1933 άρχισε η έκδοση του λογοτεχνικού περιοδικού Νεότητα και του παιδικού Πιονέρος. Οι ελληνικές εκδόσεις του Δονμπάς κυκλοφόρησε τις Φλογομηνύτρες Σπίθες, μια συλλογή με τα καλύτερα έργα των Ελλήνων λογοτεχνών της Ουκρανίας. Σε αντίθεση με τις εκδόσεις «Κομμουνιστής», που εξέδιδε πλήθος βιβλίων γενικότερου ενδιαφέροντος, ο «Κολεχτιβιστής» επικέντρωνε το ενδιαφέρον του σε λογοτεχνικά και σχολικά βιβλία. Την επιμέλεια των σχολικών βιβλίων είχε ο δάσκαλος Αμφικτύων Δημητρίου. Μερικά παιδικά βιβλία ήταν ιδιαίτερα προσεγμένα, όπως για παράδειγμα το έγχρωμο παιδικό βιβλίο του Σ. Μάρσακ με τίτλο Ι πόστα, το οποίο αναφέρεται στις ταχυδρομικές υπηρεσίες και προσπαθούσε να μυήσει τα παιδιά στις αντίστοιχες διαδικασίες.
Μεταξύ των εκδόσεων του εκδοτικού οίκου του Δονμπάς ξεχωρίζουν έργα των Τσέχοφ και Πούσκιν σε μετάφραση στα μαριουπολίτικα από τον Γκεόργκι Κοστοπράφ. Εμφανίστηκαν επίσης λαϊκοί ποιητές και λογοτέχνες, οι οποίοι εμπνέονταν από την επανάσταση και τους στόχους της. Τα έργα τους δημοσιεύονταν στον Κολεχτιβιστή στα μαριουπολίτικα και στη δημοτική. Τέτοια περίπτωση είναι ο «ποιητής-σαχτιόρος», δηλαδή «ποιητής- ανθρακωρύχος», Π. Μπεσποστζάντνι. Ο νέος αυτός εργάτης-ποιητής έγραφε επηρεασμένος από τη ζωή του ανθρακωρύχου: «Ολα τα ποιήματά του είναι γραμμένα απ’ τη ζωή των ανθρακωρύχων για αυτό και είναι σημαδεμένα με το δικό του βίωμα, με την σκέψη του. Μεγάλο θυμό έχει… για την πρότερη παλαιά κατάσταση και μεγάλη αγάπη για το καινούριο Δονμπάς.»[7] Στην εφημερίδα Κολεχτιβιστής συναντούμε έργα του ποιητή αυτού στη μαριουπολίτικη διάλεκτο σε μεταφράσεις του Γ. Κοστοπράφ και Α. Σαπουρμά και στη δημοτική σε μετάφραση του Αμφικτύωνα Δημητρίου.
Η σημαντικότερη φυσιογνωμία στο χώρο των γραμμάτων ήταν ο Γιώργης Κοστοπράφ. Διαμορφωμένος στο πνεύμα της νέας περιόδου αφομοίωνε δημιουργικά τα πλούσια στοιχεία της λαϊκής ποίησης. Τα καλύτερα ποιήματά του τα έγραφε στη διάλεκτο της Μαριούπολης. Έγινε μέλος της Ένωσης Σοβιετικών Συγγραφέων και εκπροσώπησε την ελληνόφωνη σοβιετική λογοτεχνία στο 1ο Συνέδριο των Σοβιετικών Συγγραφέων, που συνήλθε στη Μόσχα. Ο ακαδημαϊκός Μaxim Rilski θα γράψει αργότερα: «Ο Γ. Κοστοπράφ είναι ένας από τους πρωτεργάτες της ελληνόφωνης σοβιετικής λογοτεχνίας, ένας πατριώτης-ποιητής με μεγάλο ταλέντο… Ένας ποιητής που περιέγραψε με μεγάλη δύναμη τους σοσιαλιστικούς μετασχηματισμούς στη Σοβιετική Ένωση, τη ζωή και την εργασία των σοβιετικών ανθρώπων.»
Η εφημερίδα και ο εκδοτικός οίκος «Κολεχτιβιστής»
Οι εκδόσεις «Κολεχτιβιστής» τύπωσαν τέσσερα πρωτότυπα έργα του Κοστοπράφ. Απ’ αυτά ξεχωρίζει το επικό ποίημα Λάμπος (1932), το οποίο ήταν αφιερωμένο στον αγώνα των μπολσεβίκων παρτιζάνων της Αζοφικής εναντίον των ένοπλων «αντεπαναστατικών» ομάδων του Σκουρό και του Μαχνό. Ο Λάμπος, νεαρός Έλληνας, παρουσιάζεται στο ποίημα ως «αγωνιστής για την ευτυχία του λαού.»[8] Το καλύτερο έργο του Κοστοπράφ είναι το έπος Λεόντης Χοναγμπέη, το οποίο εκδόθηκε το 1934. Ο κεντρικός ήρωας του έργου είναι ο Έλληνας λαϊκός ποιητής Λεόντης, ο οποίος εκφράζει το μίσος κατά των ντόπιων Ελλήνων κουλάκων των ελληνικών χωριών της Αζοφικής, που εκμεταλλευόταν τους φτωχούς αγρότες. Η βασική αρχή που εκφράζεται από τον Λεόντη είναι: «Οταν ο λύκος λυπηθεί το αρνάκι, τότε και ο πλούσιος θα λυπηθεί το φτωχό.» Παράλληλα με την καταγγελία της εκμετάλλευσης ο Γ. Κοστοπράφ περιέγραφε με πολύ τέχνη την αγάπη του Λεόντη με την ελληνοπούλα Μαρία Κοσκός. Τα πρώτα ποιήματα του ποιητή εκδόθηκαν το 1933 με τον τίτλο Τα πρώτα βήματα. Το τελευταίο έργο του που τυπώθηκε ήταν το Καλημέρα ζήσιμο, δηλαδή Καλημέρα ζωή, το 1937. Η γραμμή της ομάδας του «Κολεχτιβιστή» ήταν ότι: «Η ελληνιζάτσια πρέπει να ξυπνήσει.»[9] Στην κατεύθυνση αυτή συναντούμε πολλές φορές, σε κείμενα γραμμένα στα μαριουπολίτικα, τη χρήση ελληνικών όρων, ενώ η αντίστοιχη ρωσική ή ταταρική λέξη, που ήταν περισσότερο γνωστή στους αναγνώστες βρισκόταν σε παρένθεση.
Η έκδοση της εφημερίδας Κολεχτιβιστής είχε αρχίσει στο Ντονιέτσκ τουλάχιστον τρία χρόνια πριν από την ίδρυση του εκδοτικού οίκου στο Δονμπάς. Πιθανότατα το πρώτο φύλλο της εφημερίδας κυκλοφόρησε στις 27 Οκτωβρίου 1930. Η πρώτη έκδοση ήταν μικρού σχήματος, δισέλιδη. Το σύνθημα «Προλετάριοι όλου του κόσμου ενωθείτε» βρισκόταν στο πάνω μέρος της πρώτης σελίδας, όπως ακριβώς σ’ όλες τις υπόλοιπες εφημερίδες της Σοβιετικής Ένωσης. Ο υπότιτλος ήταν: «Βδομαδιάτική ελληνική εφημερίδα της Μαριουπολίτικης επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος μπολσεβίκων Ουκρανίας.» Στα πρώτα φύλλα χρησιμοποιήθηκε η δημοτική με αρκετά στοιχεία της τοπικής ελληνικής διαλέκτου. Στη συνέχεια η εφημερίδα πέρασε στη μαριουπολίτικη διάλεκτο. Στη γραφή της εφημερίδας τηρούνταν οι αρχές της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του 1926.
Η ελληνική εφημερίδα που εξέδιδε το εκδοτικό «Κολεχτιβιστής» στην τοπική ελληνική διάλεκτο
Από το 1930-1931 η εφημερίδα ήταν εβδομαδιαία, για να γίνει δισεβδομαδιαία από το 1933. Από το 1935 κυκλοφορούσε μέρα παρά μέρα. Στη θεματολογία της περιλαμβάνονταν πολιτικά θέματα και ανταποκρίσεις από τις ελληνικές κοινότητες της Αζοφικής. Ο προβληματισμός για το εκπαιδευτικό πρόβλημα και το γλωσσικό ζήτημα απασχολούσε σοβαρά την εκδοτική ομάδα του Κολεχτιβιστή, ενώ από τις στήλες της εφημερίδας παρουσιάζονταν στοιχεία σχετικά με τον αναλφαβητισμό των ελληνικών πληθυσμών και τη λειτουργία των ελληνικών σχολείων. Aπό απολογισμούς της ίδιας εφημερίδας συμπεραίνεται πως τα δύο πρώτα χρόνια της κυκλοφορίας της απασχολούνταν στη σύνταξη εννέα άτομα, ενώ στο πρώτο φύλλο απασχολούνταν μόνο δύο άτομα. Το 1934 οι εργαζόμενοι έφτασαν τους 14. Το 1930 η εφημερίδα τυπώθηκε σε 500 μόνο αντίτυπα για να φτάσει τα 3.000 το 1933 με στόχο τις 6.000. Βασικά στελέχη του Κολεχτιβιστή ήταν ο ποιητής Γκεόργκι Κοστοπράφ, ο Αμφικτύων Δημητρίου, που χρησιμοποιούσε το ψευδώνυμο «Μαρμαρινός» σε ανάμνηση της καταγωγής του από το νησί του Μαρμαρά, ο Γιάλης, ο Γ. Δ. Λεωνίδας κ.ά. Με την εφημερίδα συνεργάζονταν ευκαιριακά Ελλαδίτες και Κύπριοι, όπως ο Πλουτής Σέρβας που αργότερα έγινε γενικός γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος Κύπρου.
Εν Κατακλείδι!
Όλες αυτές οι προσπάθειες, συνδυασμένες με τις αντίστοιχες πολιτικές των Ελλήνων στο πλαίσιο του δύσκολου σοβιετικού περιβάλλοντος, συνιστούν ένα μοναδικό εγχείρημα και αποτελούν την ύστατη απόπειρα του ευξεινοποντιακού ελληνισμού να κατοχυρώσει την παρουσία του, ανεξάρτητα από την ύπαρξη ελληνικού κράτους στο βαλκανικό Νότο. Τραγική όμως, είναι η κατάληξη του εγχειρήματος αυτού, εφόσον οι πρωταγωνιστές του θα πέσουν θύματα του σταλινικού Μολώχ την μετά το ‘37 εποχή, όταν στη θέση της πολυπολιτισμικής αντίληψης, εδραιώνεται η αφομοιωτική, εκρωσιστική πολιτική. Τα χιλιάδες θύματα και οι δεκάδες χιλιάδες εκτοπισμένοι στην Κεντρική Ασία -λίγα μόλις χρόνια από τη γενοκτονία που πραγματοποίησαν οι Τούρκοι εθνικιστές στα νότια παράλια της Μαύρης Θάλασσας- σηματοδοτούν το τέλος του παλιού, πολύμορφου, ελληνικού κόσμου.
Το διάταγμα της Μεγάλης Αικατερίνης (Μάρτιος 1778) για τη μετοικεσία των Ελλήνων από την Κριμαία στην Αζοφική
[2] Βλέπε: Βλάσης Αγτζίδης, Παρευξείνιος Διασπορά. Οι ελληνικές εγκαταστάσεις στις βορειοανατολικές περιοχές του Εύξεινου Πόντου, Αθήνα, εκδ. Κυριακίδη, 1997.
[3] Για την ευκολία της ανάγνωσης, οι τίτλοι στην φωνητική γραφή θα έπονται της γραφής στο 24γράμματο αλφάβητο. Για τη φωνητική γραφή και την αντικατάσταση του 24γράμματου αλφαβήτου με το 20γράμματο ελληνικό, έγινε στο πλαίσο της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του 1926 και σχετιζόταν με την επικράτηση των ακραίων δημοτικιστικών θέσεων και το ευνοϊκό κομμουνιστικό περιβάλλον. Στη πραγματικότητα, η μεταρρύθμιση αυτή ολοκλήρωνε τη διαδικασία απλοποίησης της γραφής, πρώτο βήμα της οποίας είναι η επιβολή του μονοτονικού συστήματος.
Η μεταρρύθμιση έγινε σε δύο στάδια. Σε Πανενωσιακή Συνδιάσκεψη των Ελλήνων διανοουμένων στη Μόσχα το 1926 αποφασίστηκε η καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας στη θέση της καθαρεύουσας και η αντικατάσταση του εικοσιτετραγράμματου αλφαβήτου με το εικοσαγράμματο. Με την απόφαση αυτή: καταργήθηκαν οι δίφθογγοι, διατηρήθηκαν μόνο το «ι» και το «ο», στη θέση του «ου» καθιερώθηκε το «υ», στη μικρογράμματη γραφή παρέμεινε μόνο το «ς» ενώ καταργήθηκε το «σ», τα διπλά σύμφωνα γράφονταν αναλυτικά (δηλαδή το «ξ» ως «κς» και το «ψ» ως «πς») και καθιερωνόταν το ενωτικό στις κτητικές αντωνυμίες. Η τελική απόφαση για το γλωσσικό ζήτημα πάρθηκε στην Πρώτη Πανενωσιακή Ελληνική Σύσκεψη που έγινε στις 21 Απριλίου του 1934 στη Μόσχα. Με βάση την απόφαση αυτή η επίσημη ελληνική γλώσσα στη Σοβιετική Ένωση θα ήταν η δημοτική και όχι η ποντιακή. Για τα συνέδρια του 1926 και του 1934 με τα οποία επιβλήθηκε η δημοτική γλώσσα και η φωνητική γραφή βλ. Δ. Γληνός, «Η σημερινή Σοβιετική Ρωσσία», περ. Νέος Κόσμος, 15 Δεκεμβρίου 1934, Βλάσης Αγτζίδης, Ο ελληνικός Τύπος στη Σοβιετική Ένωση. Η περίπτωση της εφημερίδας Κόκινος Καπνας (1932-1937), ό.π, του ιδίου, «Το γλωσσικό ζήτημα στις ελληνικές κοινότητες της πρώην ΕΣΣΔ (1905-1938)», περ. Αντί, τεύχ. 585 1 Σεπτεμβρίου 1995, σ. 42-45, Απόστολος Καρπόζηλος, «Ρωσο-ποντιακά», Αρχείον Πόντου, τόμ. 38 1984, σ. 153-176.
[4] Απόστολος και Μάρθα Καρπόζηλου, «Ελληνοποντιακά βιβλία στη Σοβιετική Ενωση», Αρχείον Πόντου, τόμ. 42 1985 σ. 58-59.
[5] Απόστολος Καρπόζηλος, «Το εκδοτικό «Κολεχτιβιςτις»», εισήγηση στο Διεθνές Συνέδριο Η ελληνική διασπορά της Ρωσίας από την άλωση της Κων/πολης έως τις μέρες μας, Αθήνα, 1992 (από τα απομαγνητοφωνημένα πρακτικά.)
[6] Tα άρθρα που φιλοξενούνται στις στήλες του «Κολεχτιβιςτι» είναι κατά κανόνα γραμμένα στο ιδίωμα των ελληνικών χωριών Σαρτανά και Τσερμαλίκ. Στην περιοχή της Αζοφικής υπάρχουν πέντε ελληνικές διάλεκτοι. Ο καθ. Σοκολόφ, βασιζόμενος στη συγγένεια και τους κοινούς τύπους με την δημοτική όπως και με τον βαθμό ανάμιξης ξένων στοιχείων, πρότεινε την εξής κατάταξη κατά χωριά: 1) Διάλεκτος Γιάλτας και Ουρζούφ, 2) Στίλας, Κωνσταντινούπολης και Μπαλσόϊ Γιανισόλ, 3) Μπάλσαγια Καρακούμπα, Νοβαγια Καρακούμπα, Μπουγκάς, 4) Σαρτανά, Τσερμαλίκ, Μακεντόνοφκα, 5) Τσερντακλί, Μάλλι Γιανισόλ, Νόβιι Γιανισόλ. [Απόστολος Καρπόζηλος, «Οι Ελληνες της Μαριούπολης (Ζντάνοφ) και η διάλεκτός τους», ό.π., σ. 106-108.]
[7] Το δημοσιευμένο κείμενο στην μαριουπολίτικη γλώσσα είναι το εξής: «Ολα-τ τα πιίματα ίνε γραμένα απ’ το ζίςιμο τον ςςαζτιότον για κε ίνε ςιδεμένα με δικό-τιν το ζίςιμο μετο νυνιζμά-τιν. Μεγάλο χολί έχι ο ς. Μπεςποςτζάντνι για το παλέο εμπριζνό κε μεγάλι χαρά κε αγάπ ςτο κενυριο Ντονπάς» (Γ.Κ., «Για τα έργα τυ ς. Π. Μπεςποςτζαντνι. (Πιιτις τυ Ντονμπας)», εφημ. Κολεχτιβιςτις, αριθ. 47(291), 6 Ιουνίου 1934, σ. 3.
Tην Παρασκευή 7-6-2019 (6.00 μ.μ.-8.00 μ.μ.) ολοκληρώνεται ο φετινός κύκλος του Σεμιναρίου Ιστορίας με το καθιερωμένο αφιέρωμα στις σταλινικές διώξεις.
Το Σεμινάριο θα γίνει στην Αίθουσα Συνεδρίων στο Δημαρχείο Κηφισιάς (Διονύσου 24 και Μυρσίνης)
Ειδικά φέτος συμπληρώνονται 70 χρόνια από τότε που οι σταλινικές αρχές εκτόπισαν τους ελληνικούς πληθυσμούς του σοβιετικού Καυκάσου στην Κεντρική Ασία (Καζαχστάν, Κιργιστάν, Τουρκεμενιστάν)
Βλάσης Αγτζίδης: «Είναι φάρσα να οικειοποιούνται τους Πόντιους
ακροδεξιοί και χρυσαυγίτες»
.
Να δημιουργηθούν τα δυο μεγάλα μουσεία για τον προσφυγικό ελληνισμό ζητά ο καθηγητής και υποψήφιος ευρωβουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ – ένα στη Θεσσαλονίκη, στο στρατόπεδο του Παύλου Μελά και το δεύτερο στις προσφυγικές πολυκατοικίες στην Αθήνα. Ζητά, επίσης, να αναδειχθεί ως τόπος ιστορικής μνήμης τα «απολυμαντήρια της Αρετσούς», καθώς και το Μαkρονήσι. .
«Ο συνολικός αριθμός των θυμάτων σε όλη την Οθωμανική Αυτοκρατορία κυμαίνεται μεταξύ 700-800.000 ατόμων» δηλώνει με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από τη Γενοκτονία των Ποντίων ο καθηγητής – και υποψήφιος ευρωβουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ – Βλάσσης Αγτζίδης. Συνέχεια →
Πριν από αρκετό καιρό δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Το Βήμα ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο του Νίκου Κυριαζή με τίτλο «Η δολοφονία ενός πρέσβη στην ΕΣΣΔ το 1938«. Βρήκα το άρθρο αυτό ενδιαφέρον γιατί αναπτύσσει -έστω ως υπόθεση- μια ιστορία που την γνωρίζαμε όλοι όσοι έχουμε μελετήσει εκείνη την περίοδο της σοβιετικής ιστορίας. Την αυτοκτονία του πρέσβη Δ. Νικολόπουλου.
Έχει πολύ ενδιαφέρον η υπόθεση που καταθέτει ο Κυριαζής: ότι ο Νικολόπουλος δολοφονήθηκε από τη σοβιετική μυστική αστυνομία, η οποία σκηνοθέτησε την αυτοκτονία του. Ο λόγος ήταν ότι ήθελαν να του κλείσουν το στόμα γιατί -όπως υποστηρίζει ο Κυριαζής- ο Νικολόπουλος είχε πληροφορηθεί από άγνωστη πηγή ίσως από τους Έλληνες ομογενείς της Γεωργίας- ότι ο Στάλιν είχε διατελέσει πράκτορας την τσαρικής μυστικής αστυνομίας Οχράνα.
Η πιθανολογούμενη στρατολόγηση του Στάλιν από την Οχράνα, την τσαρική μυστική αστυνομία είχε αναδειχθεί στην ΕΣΣΔ το 1989 όταν στις 30 Μαρτίου η Πράβδα δημοσίευσε ένα έγγραφο του 1913, που βρέθηκε στα αρχεία και υπογράφεται από τον «συνταγματάρχη Eremin», που υπήρξε επικεφαλής του τμήματος της Οχράνα που έδρευε στην Τιφλίδα.…
Εδώ μπορείτε να παρακολουθήσετε τη βιβλιοπαρουσίαση (η δική μου εισήγηση ξεκινά από 29.40 λεπτό):
.
Σθένος άξιο ενός καλύτερου σκοπού…
του Χρήστου Κεφαλή*
Με αυτά τα λόγια είχε χαρακτηρίσει πριν 70 χρόνια ο Ερνέστ Μαντέλ τις επίμονες προσπάθειες των απολογητών του Στάλιν, στην περίοδο της ζντανοφτσίνα, να αποδείξουν ότι όλες οι μεγάλες εφευρέσεις από το 18ο αιώνα και μετά είχαν γίνει από Ρώσους, και ότι όσοι υποστήριζαν ότι είχαν γίνει από Άγγλους, Γάλλους και άλλους δυτικούς το έκαναν επειδή ήταν πράκτορες του ιμπεριαλισμού.
Πριν από αρκετά χρόνια (4 Ιουνίου 2013) παρουσιάστηκε στο Σεμινάριο Ιστορίας της Κηφισιάς η εντυπωσιακή ιστορία του Μάρκου Μαρκοβίτη -εκτελεσμένου στην περιοχή της Kommunarka (φωτογραφία πλάι) και θαμμένο σε ομαδικό τάφο μαζί με άλλους 14.000 δολοφονημένους από το σταλινισμό- μέσα από την αφήγηση του ανεψιού του Μάριου Μαρκοβίτη. Στο ΣΤΡΟΓΓΥΛΟ ΤΡΑΠΕΖΙ που είχε οργανωθεί τότε για το σταλινισμό και τις σταλινικές διώξεις συμμετείχαν εκτός από τον Μαρκοβίτη η κοινωνική ανθρωπολόγος Όλγα Σεβαστίδου και ο καλός ερευνητής, Χρήστος Κεφαλής,
Επίσης είχε παρουσιαστεί στην Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, της 2ας Ιουνίου του 2013, στις σελίδες για την Ιστορία υπήρχε ένα τέτοιο αφιέρωμα, στο οποίο συνέβαλε καθοριστικά ο Μάριος Μαρκοβίτης, ανεψιός του Μάρκου Μαρκοβίτη υψηλόβαθμου στελέχους του ΚΚΕ,. Το κείμενό του βρίσκεται αμέσως μετά το δικό μου… https://kars1918.wordpress.com/2014/06/09/stalin-vs-kke-2/
Την Δευτέρα 13 Νοεμβρίου 2017, στις 7.00 μ.μ., παρoυσιάζεται στο βιβλιοπωλείο Free Thinking Zone, το νέο βιβλίο του Χρήστου Κεφαλή, που έχει ως τίτλο ‘‘Yπόθεση Κατίν». Ο Κεφαλής είναι εκδότης του περιοδικού ‘Μαρξιστική Σκέψη» και έχει ασχοληθεί συστηματικά με την ιστορία του επαναστατικού κινήματος, την Οκτωβριανή Επανάσταση, την προσωπικότητα του Λένιν κ.ά. έχει περιγράψει τη διαδικασία μετατροπής της Σοβιετικής Ένωσης σε ένα απολυταρχικό κράτος κατά τη σταλινική περίοδο, όπου μια σκληρή γραφειοκρατική τάξη, άσκησε δικτατορικά την εξουσία ενάντια και εις βάρος του λαού και της εργατικης τάξης.
Ένα πολύ ενδιαφέρον κείμενο του Νίκου Κυριαζή, καθηγητή του Οικονομικού Τμήματος του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Κυριακή 24-9-2017. Αφορά την αυτοκτονία του Δημ. Νικολόπουλου, Έλληνα πρέσβη στη Μόσχα το 1938, για τον οποίο υπάρχουν ελάχιστα στοιχεία στο αρχείο του Υπ.Εξ.
Η μετασοβιετική Ανατολική Ευρώπη διέρχεται μια περίοδο ιδεολογικής παράκρουσης σε σχέση με την παλιά κοινή ένταξη στο σοβιετικό μπλοκ. Στην αιχμή αυτής της ολοκληρωτικής αποδόμησης βρίσκονται οι Βαλτικές χώρες, η Κροατία, η Πολωνία κ.ά. Οι νέες ελίτ που αναδύθηκαν μετά την κατάρρευσης της Σοβιετικής Ένωσης, καθώς και οι παλιοί εμιγκρέδες που ένα μέρος τους προερχόταν από τις φιλοναζιστικές δυνάμεις που αναγκάστηκαν να διαφύγουν μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, προσπαθούν να διαμορφώσουν νέα πρότυπα και να γράψουν την ιστορία με τον ιδιαίτερο δικό τους τρόπο…
Διάβασα με μεγάλη προσοχή το κείμενο του Κ. Χάρη, που αναρτήθηκε στη σελίδα του «Εύξεινου Πόντου». Χάρηκα πραγματικά που το συγγραφέα διακρίνει η εντιμότητα να υπογράφει -αυτός ο ίδιος- με την πραγματική του ιδιότητα ως: «Ο ανιστόρητος Κώστας Χάρης». Ανεξάρτητα πάντως από το γεγονός ότι ο συγγραφέας έχει τουλάχιστον αυτογνωσία, προκαλεί θλίψη ένα τέτοιο κείμενο που αναδεικνύειτον ξεπεσμό του σύγχρονου λόγου του ΚΚΕ. Δεν είναι τίποτα περισσότερο από ένα παραληρηματικό κείμενο, που το ύφος και τη δομή μπορείς να τα βρεις σε κείμενα οποιουδήποτε (ανιστόρητου και αμαθή) φανατικού, οποιασδήποτε θρησκείας.
Παρόλα αυτά, θα ήθελα να χαρίσω στον διαρκώς αυτοϋπονομευόμενο Κώστα Χάρη, τη βιογραφία ενός Γενικού Γραμματέα του ΚΚΕ, του Πόντιου Ανδρόνικου Χαϊτά.
Την Παρασκευή 9 Ιουνίου, 7.15 μ.μ. – 9 μ.μ. ολοκληρώνεται ο κύκλος του Σεμιναρίου Ιστορίας που διοργανώνω στο πλαίσιο του «Ελεύθερου Πανεπιστημίου» του Δήμου Κηφισιάς.
Το Σεμινάριο γίνεται στην «Έπαυλη Δροσίνη»-Βιβλιοθήκη Δήμου, Oδός Αγ. Θεοδώρων & Κυριακού στο κέντρο της Κηφισιάς.
Το θέμα που θα απασχολήσει το Στρογγυλό Τραπέζι, που θα συντονίσω, αφορά το φαινόμενο του σταλινισμού και της μειονοτικής του πολιτικής.
Συμμετέχουν: Χρήστος Κεφαλής, εκδ. του περ. ‘Μαρξιστική Σκέψη», Σωτήρης Γκουντουβάς, μαθηματικός, ερευνητής, συνεργάτης της WikiPaideia, Bασίλης Τσενκελίδης, ιστορικός. Συνέχεια →
Εξήντα ένα χρόνια πέρασαν από το ιστορικό 20o Συνέδριο του ΚΚΣΕ (Κομμουνιστικό Κόμμα Σοβιετικής Ένωσης), που τόλμησε να καταγγείλει την 28χρονη τρομοκρατία του Στάλιν που είχε προηγηθεί με εκατοντάδες χιλιάδες θύματα. Σήμερα το ημέτερον ΚΚΕ πραγματοποιεί το δικό του 20ο Συνέδριο. Τον Στάλιν βεβαίως τον είχαν αποκαταστήσει τα παιδιά του Κολιγιάννη από το 2008 και είχαν καταγγείλει το σοβιετικό 20ο Συνέδριο ως οπορτουνιστικό και ως αρχή των δεινών.
Τώρα λοιπόν, με το δικό της 20ο Συνέδριο, η ηγετική ομάδα που κατέχει τη σφραγίδα του ιστορικού κόμματος, επιστρέφει στις προ του σοβιετικού 20ου Συνεδρίου εποχές.
Μια από τις τραγικές σελίδες της ευρωπαϊκής ιστορίας στα προεόρτια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, υπήρξε η σφαγή των 14.736 Πολωνών αξιωματικών τον Μάρτιο του ’40 στο Κατίν, εντός των σοβιετικών ορίων, 500 χλμ από τα πολωνικά σύνορα. Η σφαγή έγινε μετά από πρόταση του Μπέρια, συζήτηση στην Κ.Ε. του ΠΚΚ-μπ. (που αργότερα θα ονομαστεί ΚΚΣΕ) και έγκριση του Στάλιν.
Με ιδιαίτερη επιτυχία έγινε το σεμινάριο «Σταλινισμός και διανοούμενοι…» στο Σεμινάριο Ιστορίας που επιμελούμαι στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο Κηφισιάς.
Την 1η Ιουνίου 2016 ολοκληρώθηκε ο 8ος κύκλος του Σεμιναρίου Ιστορίας που πραγματοποιείται στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιου του Δήμου Κηφισιάς. Η καταληκτική εκδήλωση και στους οκτώ κύκλους που έχουν ολοκληρωθεί έως τώρα ήταν αφιερωμένη στις σταλινικές διώξεις και σε ένα από τα πολλά θέματα που σχετίζεται με το φαινόμενο του σταλινισμού.Συνέχεια →
Υπάρχουν αυταρχικές έως και φασιστικές συμπεριφορές στην Αριστερά;
Το ερώτημα αυτό φαντάζει αυτονόητο για όσους γνωρίζουν την ιστορία της Αριστεράς ή έχουν συμμετάσχει οργανωτικά σε κάποια από τις απειράριθμες ομάδες της που συνήθως βίωσαν την διάσπαση και την δαιμονοποίηση των πάλαι ποτέ συντρόφων τους.
Το σχόλιο αυτό γράφεται με αφορμή ένα περιστατικό που συνέβη κατά την πρόσφατη εκδήλωση στη Νέα Φιλαδέλφεια για μια από τις πλέον άγνωστες σελίδες του ελληνικού γλωσσικού ζητήματος: τη μεσοπολεμική σύγκρουση δύο μορφών της ελληνικής, της ποντιακής και της δημοτικής, κατά τη διεκδίκηση της ανακήρυξης μιας εκ των δύο ως επίσημης ελληνικής γλώσσας της ΕΣΣΔ .
Ο χώρος όπου θα γίνει το σεμινάριο βρίσκεται σ’ ένα κεντρικό σημείο της Νέας Φιλαδέλφειας: Δεκελείας 116 (Διαγώνια, απέναντι από το δημαρχείο της Νέας Φιλαδέλφειας).
Σε μια Ελλάδα της αμνημοσύνης, όπου ολόκληρες σελίδες της νεότερης ελληνικής ιστορίας παραμένουν είτε άγραφες είτε στο περιθώριο της επίσημης αφήγησης (δεξιών τε και αριστερών), κάποιοι κρατούν αναμμένο το κεράκι της Μνήμης….
Αυτή η εικόνα -λίγο ρομαντική είναι αλήθεια για ένα θετικό επιστήμονα- μου ήρθε αυτόματα στο νου όταν είδα την ανάρτηση που ακολουθεί.
Δύο εγγόνια των θυμάτων των σταλινικών διώξεων, ο μαθηματικός Γιάννης Απλακίδης και ο καλός ερευνητής Βιτάλης Καϊσίδης, συγκόλλησαν τα κομμάτια ενός ποντιακού θρήνου για τις διώξεις του 1937-’38 και του έδωσαν και πάλι υπόσταση. Την ιστορία του παππού-Απλακίδη την είχα παρουσιάσει αρκετά χρόνια πριν στο κείμενο «Για τις σταλινικές διώξεις… και μια Μαρτυρία«, που είχε δημοσιευτεί στην εφημ. Εύξεινος Πόντος. [Το σύνολο των δημοσιεύσεών μου στο μπλογκ για το θέμα αυτό μπορείτε να το δείτε πατώντας ΕΔΩ]
Ακούστε και διαβάστε (την ιστορία αλλά και τους στίχους του θρήνου που είναι μετεγγραμμένοι και στη δημοτική γλώσσα):
30 ΙΟΥΛΙΟΥ 1936: ΟΙ ΕΣΩΚΟΜΜΑΤΙΚΕΣ ΕΚΚΑΘΑΡΙΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΣΣΔ
Δίκες της Μόσχας Η μεγάλη σφαγή των στελεχών, διά χειρός Στάλιν
Του ΒΛΑΣΗ ΑΓΤΖΙΔΗ* (δημοσιεύτηκε στην Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 28 Ιουλίου 2013)
Στις 30 Ιουλίου του 1936, με το διάταγμα 447 και με την υπογραφή του Στάλιν, ξεκίνησε η μεγαλύτερη εσωκομματική εκκαθάριση που είχε γνωρίσει έως τότε η νεαρή Σοβιετική Ενωση.
Στην κορυφή, ο δικαστής Ούρλιχ (στο κέντρο) εκφωνεί την καταδικαστική απόφαση για τον Μπουχάριν, τον Μάρτιο του 1938.
Μαζί με την εκκαθάριση των μελών του κόμματος, που οι σταλινικοί θεωρούσαν ότι είχαν αποκλίνουσες απόψεις, ξεκίνησε μια γιγάντια επιχείρηση ενάντια στους σοβιετικούς λαούς και στις εθνικές μειονότητες, με στόχο την απόλυτη υποταγή μέσα από τον απόλυτο τρόμο.
13 Ioυνίου: Επίσημη Ημέρα Μνήμης για τον ποντιακό ελληνισμό (απόφαση του 4ου Παγκόσμιου Συνέδριου), των σταλινικών διώξεων που συνέβησαν στην ΕΣΣΔ της σταλινικής εποχής. Οι διώξεις που υπήρξαν απόρροια της αλλαγής της εσωτερικής πολιτικής για το εθνικό ζήτημα, κόστισαν σκληρά στην ελληνική κοινότητα και οδήγησαν στην ολοκληρωτική εξόντωση της ελληνικής ηγετικής κομμουνιστικής ομάδας (των ελλαδιτών φυγάδων συμπεριλαμβανομένων), καθώς και χιλιάδων άλλων του πληθυσμού…
Ας θυμηθούμε αυτή την επέτειο διαβάζοντας κάποια σχετικά κείμενα:
Την Παρασκευή 5-6-2015, 6.00-8.00 μ.μ. κλείνει ο 7ος κύκλος του Σεμιναρίου Σύγχρονης Ιστορίας που πραγματοποιείται με το συντονισμό μου στην Κηφισιά, στο πλαίσιο του Ελεύθερου Πανεπιστημίου του Δήμου, «Έπαυλη Δροσίνη»-Βιβλιοθήκη Δήμου, Oδός Αγ. Θεοδώρων & Κυριακού)
Στη καταληκτική συνάντηση θα διοργανωθεί Στρογγυλό Τραπέζι με θέμα «Οι διώξεις κατά των μειονοτήτων στη Σοβιετική Ένωση κατά τη σταλινική εποχή»
Ενδιαφέρουσα υπήρξε η πρόσφατη σφοδρή αντίδρασηκαι η λεκτική βία της νυν ηγεσίας του ΚΚΕ σε κάποιους προερχόμενους από αυτό γιατί «τόλμησαν» να τιμήσουν τον Χαρίλαο Φλωράκη. Και ειδικότερα, γιατί «τόλμησαν» να αναφερθούν στην προφανή απόκλιση της σημερινής ηγεσίας του ΚΚΕ, από τις θέσεις του Φλωράκη.
H αντιμετώπιση αυτή προς όσους επιμένουν να θυμούνται και να αξιολογούν διαλεκτικώς το παρελθόν, μου θύμισε μια πρόσφατη δικιά μου περιπέτεια….
Στο στόχαστρο των ίδιων κύκλων έχουν μπει εδώ και καιρό όσοι ερευνητές ασχολούνται με το φαινόμενο της παραμόρφωσης του σοβιετικού πειράματος.
Οι εισηγήσεις που έγιναν στο 6ο Διεθνές Συνέδριο Λογοτεχνίας, που διοργανώθηκε υπό τον τίτλο «Ο ρατσισμός στη λογοτεχνία» (Λέσβος, 17-20 Οκτωβρίου 2014) δημοσιεύονται στο νέο τεύχος του περιοδικού «Αιολικά Γράμματα»
Το συνέδριο είχε διοργανωθεί από το PENCLUB ΕΛΛΑΔΑΣ και τη Γενική Γραμματεία Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής με τη συνδρομή του Δήμου Μυτιλήνης.
Στο συνέδριο πήραν μέρος συγγραφείς και καθηγητές από 16 χώρες (Αγγλία, Αλβανία, Αυστραλία, Γαλλία, Ελλάδα, Κύπρο, Ισπανία, Ισραήλ, Κόσσοβο, Μπενίν, Μαρόκο, Ουκρανία, Πολωνία, Ρωσία, Τυνησία, FYROM).
6ο Διεθνές Συνέδριο Λογοτεχνίας, Λέσβος , 17-20 Οκτωβρίου 2014
Το συνέδριο διοργανώνεται από το PENCLUB ΕΛΛΑΔΑΣ και τη Γενική Γραμματεία Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής με τη συνδρομή του Δήμου Μυτιλήνης
Η δική μου εισήγηση την Κυριακή το πρωί θα έχει ως θέμα το ρατσισμό που βίωσαν οι Έλληνες της πρώην ΕΣΣΔ κατά την περίοδο των σταλινικών διώξεων μέσα από το βιβλίο του Γιάννη Παρασκευόπουλου με τίτλο «Τι θα πούμε στο σύντροφο Στάλιν. Η εξομολόγηση ενός ελληνοποντίου»…
Στο συνέδριο συμμετέχουν συγγραφείς και καθηγητές από 16 χώρες (Αγγλία, Αλβανία, Αυστραλία, Γαλλία, Ελλάδα, Κύπρο, Ισπανία, Ισραήλ, Κόσσοβο, Μπενίν, Μαρόκο, Ουκρανία, Πολωνία, Ρωσία, Τυνησία, FYROM).
Σε μια από τις πολύ ενδιαφέρουσες ηλεκτρονικές σελίδες που σχετίζονται με τη νιότη μας, πρότεινα στους συμμετέχοντες να ακούσουν το τραγούδι «Εμέν λένε με Παπαδόπουλε…» σε πολύ καλή εκτέλεση από τον Γιάννη Τσανάκαλη με την εξής εισαγωγή: «…γραμμένο στη δεκαετία του ΄30, μέρος μιας ελληνικής σταλινικής οπερέτας, γραμμένης από τον Θεόδωρο Κανονίδη στο Σοχούμι. Το τραγούδι το τραγουδούν οι αντιδραστικοί που θέλουν να φύγουν για την καπιταλιστική Ελλάδα.»
Στη συνέχεια ακολούθησε μια πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση που την παραθέτω, χωρίς βέβαια τα ονόματα των συζητητών πλην του δικού μου (επί του οποίου έχω τον απόλυτο έλεγχο!!!)
Ένα από τα πλέον άγνωστα θέματα των σταλινικών διώξεων -που πραγματοποιήθηκαν την περίοδο 1937-38- είναι η εξόντωση των μελών του ΚΚΕ που είχαν καταφύγει στη Σοβιετική Ένωση μετά την ποινικοποίηση της κομμουνιστικής ιδεολογίας στην Ελλάδα το 1929, με τον νόμο που έμεινε γνωστός ως Ιδιώνυμο.
Το ζήτημα αυτό παραμένει άγνωστο για δύο λόγους: πρώτα γιατί η νεοελληνική ιστοριογραφία δεν έχει το παραμικρό ενδιαφέρον για τέτοια ζητήματα και έπειτα γιατί η πλειονότητα της ελληνικής Αριστεράς πάσχει από έναν ανυπόφορο αταβισμό, με αποκορύφωμα βέβαια το ΚΚΕτο οποίο έχει επιστρέψει στην πιο παλιά, σκληρή και μεταφυσική ιδεολογική του μήτρα.
Στην Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, της 2ας Ιουνίου του 2013, στις σελίδες για την Ιστορία υπήρχε ένα τέτοιο αφιέρωμα, στο οποίο συνέβαλε καθοριστικά ο Μάριος Μαρκοβίτης, ανεψιός του Μάρκου Μαρκοβίτη υψηλόβαθμου στελέχους του ΚΚΕ, εκτελεσμένου στην περιοχή της Kommunarka (φωτογραφία πάνω) και θαμμένο σε ομαδικό τάφο μαζί με άλλους 14.000 δολοφονημένους από το σταλινισμό. Το κείμενό του βρίσκεται αμέσως μετά το δικό μου...
Ο Νικολάι Γιέζοφ υπήρξε το μακρύ χέρι του Στάλιν ως κομισάριος της Εθνικής Ασφάλειας, Χρησιμοποιήθηκε για την εξόντωση των εσωκομματικών του αντιπάλων αρχικά και κατά όσων θεωρούσε ότι έπρεπε να εξοντωθούν για να επιβεβαιώνεται με τον τρόμο η απονομιμοποιημενη εξουσία του Ιωσήφ Βησσαριόνοβιτς. Ανέλαβε το Σεπτέμβρη του 1936 τη θέση του Ε. Γιάγκοντα (εκτελέστηκε το Μάρτη του ’38) στην ηγεσία της Μυστικής Ασφάλειας OGPU. H εντολή που έλαβε από τον Στάλιν ήταν να καλύψει την «τετράχρονη καθυστέρηση της Γκε Πε Ου» στην εξαπόλυση των διώξεων. Ο Γιέζοφ θα συντάξει καταλόγους «υπόπτων» με χιλιάδες ονόματα. Κομματικά στελέχη, στελέχη από τα κολχόζ, το στρατό, τα συνδικάτα, από τη κομσομόλ (κομμουνιστική νεολαία) και μαζί τους και εκπρόσωποι των μικρών μειονοτικών ομάδων (Έλληνες, Τάταροι, Γερμανοί του Βόλγα, Τσετσένοι, Κορεάτες, κ.ά.), θα εκτελεστούν ως «εχθροί του λαού» ή θα σταλούν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στη Σιβηρία.
Όπως αναφέρεται στη «Μυστική Έκθεση στο 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ», σελ. 51, που συνέταξε ο Ν. Χρουστσόφ: «Τους καταλόγους αυτούς ο Γιέζοφ τους έστελνε προσωπικά στον Στάλιν για να εγκρίνει τις προτεινόμενες ποινές. Στην περίοδο 1937-38 διαβιβάστηκαν στον Στάλιν 338 τέτοιοι πίνακες που περιείχαν πολλές χιλιάδες ονόματα»… Σύντομα, την ίδια τύχη θα έχει και ο Γιέζοφ: καθαιρείται και στέλνεται στο εκτελεστικό απόσπασμα, ενώ τη θέση του στην Γκε Πε Ου παίρνει ο Λαυρέντι Μπέρια…
Δεξιά: Ο Ν. Γιέζοφ συνοδεύοντας τον Στάλιν, Αριστερά: Η ίδια φωτογραφία μετά την εξόντωση του Γιέζοφ
Αυτήν ακριβώς την αιματοβαμμένη εποχή ανέλαβαν να αποκαθάρουν και να την παρουσιάσουν ως μάλλον πιθανή πρόταση για το μέλλον οι γραφειοκράτες του Περισσού. Το ΚΚΕ σχετικά πρόσφατα αποφάσισε να αναγνωρίσει ως «θετικό» το ρόλο του Στάλιν στην υπόθεση του σοσιαλισμού και να καταδικάσει την δειλή αποσταλινοποίηση του 20ου συνεδρίου (1956). Παράλληλα αποκατέστησε και τον Νίκο Ζαχαριάδη, τον οποίο το ίδιο ως θεσμός, είχε ξαποστείλει στην εξορία του Σουργκούτ της Σιβηρίας και τον οδήγησε στην αυτοκτονία…. Όμως ένα κακέκτυπο, μια φάρσα, της σχέσης Στάλιν-Γιέζοφ (πριν την εξόντωση του δεύτερου) εμφανίζεται και στις μέρες μας…Σήμερα, δια της Επιτροπής Ιστορίας που προϊσταται ο γνωστός Μαϊλης επιχειρείται η επαναγραφή της ιστορίας, με τη δικαίωση και την αγιοποίηση κάθε στιγμής της ύπαρξης του Κομμουνιστικού Κόμματος. Στο πλαίσιο αυτό και δια χειρός ενός εντεταλμένου στρατευμένου «ιστορικού», του Αναστάση Γκίκα, έγινε προσπάθεια να κατασκευαστεί ένα σύστημα ερμηνείας που δικαιολογούσε τις σταλινικές διώξεις.
Ένα ενδιαφέρον αφιέρωμα στην πολύ σημαντική ιστορία των Ελλήνων της Ρωσίας πραγματοποιεί ο Ποντιακός Σύλλογος Αλέξανδρος Υψηλάντης που εδρεύει στη Νέα Τραπεζούντα Πιερίας.
Ο Τίτλος του αφιερώματος είναι: «Έλληνες της Ρωσίας. Από την πολιτιστική Αναγέννηση στις σταλινικές διώξεις», όπως ακριβώς είναι και ο τίτλος της εισήγήσης μου την Τετάρτη 23 Απριλίου 2014, 20.00 …
Την επόμενη μέρα θα γίνει προβολή του εξαιρετικού ντοκιμαντέρ του Τάσου Ψαρρά που διαπραγματεύεται το θέμα αυτό και έχει ως τίτλο «Γράμμα στη μητέρα-πατρίδα«.
Genocide, Pontians, Asia Minor : The dark side of the Greek world
By Vlassis Agtzidis (*)
One of the fields of public controversy today in Greece is related with crucial and unexamined issues of the Greek history and society. It regards issues either related to the sphere of society (refugees from the former USSR) or to the sphere of history concerning not only the great geopolitical and socio-economic transformation, which took place in the Near East during the time period of 1908 (Young Turks movement) till 1923 (Treaty of Lausanne), but also the soviet experiment and in particular Stalin’s time period.
Furthermore, it gives us the opportunity to examine the perceptions created in the Greek area regarding these issues, the understanding of those facts by the sovereign power (in its monarchic and democratic version) as well as by the (regime or non-regime) intelligentsia, the historians etc. Moreover, it creates the opportunity to consider in the light of criticism the “orientalist” perception on these issues, a dominant perception for a significant part of the Greek historians.
The “gap”
The lack of jointly agreed upon narrative on the specific historic and social issues created an interpretation gap directly perceived by all those who work on these issues either as researchers or as social solidarity institutions for the affected populations (refugees). A corollary of this “gap” has also been the way that the dominant political and ideological powers of the Right and of the Left have dealt with the new requests and issues of the refugees’ sphere and in particular:
-the public attestation of their historic point of view of the fact that they have been victims of an organized genocide (1914-1923) by the Turkish nationalism -the reference to the persecutions suffered by the Greek minority from Stalinism in USSR after 1937-38.
At the same time, weirdly, the cunning History “offered” to the inhabitants of Greece another experience: to “receive” from the Perestroica era in the same inhospitable way tens of thousands of their own population and immigrants from the collapsed / collapsing USSR.
–Στην «Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία»(23-3-2014), στις σελίδες Ιστορίας (ένθετο Plus) μια μοναδική αφήγηση της Άννας Κουρτσίδου από το Κερτς (αρχαίο Παντικάπαιον) της Κριμαίας για την ελληνική κοινότητα της πόλης, τις σταλινικές διώξεις του 1937 και τη μαζική εκτόπιση του πληθυσμού στην Κεντρική Ασία το 1942. ΜΗΝ ΤΗ ΧΑΣΕΤΕ. Επίσης θα υπάρχει και αναφορά στην ιστορία του Κερτς-Παντικάπαιου από τον ιστορικό Βασίλη Τσενκελίδη
–7.00 π.μ.Κυριακή εκπομπή στη Δημόσια Τηλεόραση με αφορμή την Επανάσταση του 1821 με θέμα «Eπανάσταση του 1821: Από το γένος στο έθνος» με μένα και τον Μανώλη Εγγλέζο-Δεληγιαννάκη….
—————————————————————————————————
Στη φωτογραφία πάνω η Άννα Κουρτσίδη με την κόρη της Ελένη Μυστακίδη στο Κερτς το 2013, επιστρέφοντας για πρώτη φορά μετά από την εξορία του 1942.
Οι ιστορικές σελίδες της «Κυριακάτικης Ελευθεροτυπίας», 9 Μαρτίου 2014, ήταν αφιερωμένες στους Έλληνες της Κριμαίας και στη μετοικεσία τους στη Μαριούπολη. Συμμετείχε ο Μαριουπολίτης μουσικολόγος Αλέξανδρος Ασλά. Ο τίτλος του δικού μου κειμένου ανήκει στον επιμελητή της εφημερίδας. http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=419166
ΤΑ ΕΡΕΙΠΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ ΜΑΡΤΥΡΟΥΝ ΤΗΝ ΣΧΕΣΗ
ΚΡΙΜΑΙΑ: Αρχαίο ελληνικό πνεύμα στη Μαριούπολη
Του ΒΛΑΣΗ ΑΓΤΖΙΔΗ*
Μία από τις πιο σημαντικές κοινότητες ένδημων Ελλήνων που επιβιώνουν ακόμα -παρ’ όλη την οδύνη που επέφερε ο 20ός αιώνας- είναι οι Ελληνες της Κριμαίας. Από αυτούς προέρχονται και οι Ελληνες της Αζοφικής, της Μαριούπολης και των γύρω ελληνικών χωριών.
Η Αικατερίνη Β’ θέλησε να επανδρώσει τις
νεοαποκτημένες περιοχές με φιλικό
πληθυσμό. Ο μητροπολίτης
Ιγνάτιος με το ποίμνιό του
εγκαταστάθηκαν
κοντά στις όχθες του
ποταμού Κάλμιου
Οι πρώτες ελληνικές εγκαταστάσεις χρονολογούνται από τους αρχαίους ελληνικούς αποικισμούς. Τα ερείπια των πόλεων Παντικάπαιου, Χερσονήσου, Φαναγόρειας, Θεοδόσιας κ.ά. μαρτυρούν την αρχαία σχέση. Εξάλλου, πολλά σύγχρονα τοπωνύμια της Κριμαίας έχουν ελληνική ρίζα, με χαρακτηριστικότερο αυτό της Γιάλτας, που προέρχεται από την ελληνική κριμαιορωμαϊκή διάλεκτο της περιοχής: Γιαλίτα θα πει ο μικρός αιγιαλός. (https://goo.gl/maps/o5ZZq) Ενα από τα πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία της κριμαϊκής ιστορίας είναι η τοποθεσία Λιβαδιά, κοντά στη Γιάλτα, και το ομώνυμο ανάκτορο όπου υπεγράφη και η περίφημη Συμφωνία της Γιάλτας τον Φεβρουάριο του 1945, όπου οι τρεις νικητές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, Στάλιν, Τσόρτσιλ και Ρούζβελτ, μοίρασαν τον κόσμο σε σφαίρες επιρροής. Αυτό που δεν είναι γνωστό, είναι ότι η Λιβαδιά ανήκε στον Λάμπρο Κατσώνη και πήρε το όνομα προς τιμήν της βοιωτικής Λιβαδειάς και ότι το ομώνυμο ανάκτορο των τσάρων πρωτοχτίστηκε για οικία του Κατσώνη.
Η “Βιβλιοθήκη”, δηλαδή το ένθετο 4σέλιδο για τα βιβλία, της “Ελευθεροτυπίας”της Παρασκευής (28 Φεβρουαρίου 2014 ) ήταν αφιερωμένο στους Έλληνες της νότιας Ουκρανίας και της Κριμαίας μέσα από την παρουσίαση κάποιων επιλεγμένων βιβλίων. Το αφιέρωμα είχε τις εξής ενότητες: α)Εισαγωγικό,http://goo.gl/5DwRbq β)βιβλία για τη μαριουπολίτικη διάλεκτο, http://goo.gl/xycyDG γ) για τις σταλινικές διώξεις http://goo.gl/0PvL9s δ)για την σύγχρονη παρουσία http://goo.gl/Nz1me4
Η Λαϊκή Επιτροπή Εσωτερικών Υποθέσεων με εντολή του Στάλιν σχεδίασε μυστική επιχείρηση, σκοπός της οποίας ήταν η εξορία των μικρών λαών και εθνικοτήτων στο Βορρά σε σχεδόν απάτητα μέρη από τον άνθρωπο, «για την ανάπτυξη της λαϊκής οικονομίας»
Η υποτίμηση ενός πολύ σημαντικού τμήματος της ελληνικής διασποράς, που κατέχει μια εντυπωσιακή ιστορική και πολιτική εμπειρία, οφείλεται σε πολλούς παράγοντες. Όπως:
–στην παραδοσιακή ελλαδική εσωστρέφεια,
–στην απέχθεια των συντηρητικών πολιτικών δυνάμεων προς τον εξωελλαδικό ελληνισμό και ειδικά αυτόν της Ανατολής,
–στην ύπαρξη ενός σκληρού σταλινικού κόμματος,
–στην απουσία της κουλτούρας του διαλόγου, ακόμα και σε ακαδημαϊκούς χώρους.
Ομως, εδώ και είκοσι χρόνια, παρ’ όλες τις αντιξοότητες, ξεκίνησε η έρευνα γι’ αυτές τις «λευκές σελίδες» της σύγχρονης ιστορίας μας, τελείως ανεξάρτητα από το επίσημο σύστημα της νεοελληνικής ιστοριογραφίας.
Ενας από τους πρωτοπόρους ερευνητές είναι ο Ιβάν Τζουχά, κάτοικος της πόλης Βολγκοντά (Ρωσία) και έλκων την καταγωγή από τους Ελληνες της Μαριούπολης. Στο ερευνητικό πεδίο του Τζουχά υπήρχε το σύνολο των σοβιετικών ελληνικών κοινοτήτων. Με μια σειρά βιβλίων του, βασισμένων σε επίπονη αρχειακή μελέτη, θα παρουσιάσει το πραγματικό μέγεθος εκείνης της αντιμειονοτικής καταστροφικής πολιτικής. Το πρώτο του έργο με τίτλο «Η «Ελληνική Επιχείρηση» του 1937» έχει ήδη μεταφραστεί στα ελληνικά και βρίσκεται υπό έκδοση.
Στην «Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία», στις 16 Φεβρουαρίου 2014, υπήρχε αφιέρωμα για την εκπαιδευτική αναγέννηση των Ελλήνων της Ρωσίας από την εποχή της Περεστρόικα, με αφορμή την ύπαρξη ενός πολύ σημαντικού ελληνικού σχολείου στην Σταυρούπολη του Βόρειου Καυκάσου (νότια Ρωσία), ενταγμένου στο επίσημο εκπαιδευτικό ρωσικό σύστημα. Στο αφιέρωμα συμμετείχε η Ειρήνη Αλέποβα, διευθύντρια του Ελληνικού Σχολείου Σταυρούπολης.
Η εκπαιδευτική αναγέννηση των Ελλήνων της Ρωσίας
Του ΒΛΑΣΗ ΑΓΤΖΙΔΗ* .
Η πραγματοποίηση των Χειμερινών Ολυμπιακών Αγώνων σε μια περιοχή όπου η ελληνική παρουσία υπήρξε έντονη κατά τους δύο τελευταίους αιώνες, αναδεικνύει και πάλι τον Ελληνισμό του Καυκάσου και την ιδιαίτερη ιστορία του. Ιστορικά υπήρξε τμήμα της ελληνικής διασποράς που είχε δημιουργηθεί στη Ρωσία από το 18ο αιώνα, όταν με απαρχή τα Ορλωφικά, δεκάδες χιλιάδες βρήκαν καταφύγιο σε μια φαινομενικά φιλική χώρα.
Οι Ελληνες του Καυκάσου κατάγονται από το μικρασιατικό Πόντο. Στις ρωσικές περιοχές τούς οδήγησε η ισλαμική οθωμανική καταπίεση, η αναζήτηση μιας καλύτερης ζωής και η πολιτική της Ρωσικής Αυτοκρατορίας να προσελκύσει ομόθρησκο πληθυσμό στα συνοριακά της εδάφη.
Ο Γιώργος Γρηγοριάδης διδάσκει τη νεοελληνική γλώσσα στο Σοχούμι το 1987 σε ελληνική τάξη του Β΄ Μεσαίου Σχολείου της πόλης.
Η επιβίωσή τους στη Ρωσία δεν υπήρξε εύκολη υπόθεση. Ο πανσλαβισμός και η προσπάθεια εκρωσισμού ήταν η κύρια κατεύθυνση της εκπαιδευτικής πολιτικής της τσαρικής Ρωσίας. Τα πολιτιστικά δικαιώματα κερδήθηκαν με πολύ κόπο και μόνο αφού κατάφεραν να πετύχουν μια θαυμαστή οικονομική ανάπτυξη κατά την προσοβιετική περίοδο.
Mε αφορμή την πραγματοποίηση των Χειμερινών Ολυμπιακών Αγώνων στο Σότσι της Νότιας Ρωσίας, δημοσιεύτηκε στην «Καθημερινή«( 16.02.2014) ένα κείμενό μου για την πολύ ενδιαφέρουσα ιστορία του ελληνισμού στην περιοχή αυτή…
————————————————————————————————
Ελληνικό χωριό η βάση των Αγώνων του Σότσι
ΒΛΑΣΗΣ ΑΓΤΖΙΔΗΣ*
Οι Χειμερινοί Oλυμπιακοί Aγώνες γίνονται στο Σότσι της Νότιας Ρωσίας, δηλαδή σε μια περιοχή όπου η ελληνική παρουσία είναι έντονη. Ειδικά το χωριό Κράσναγια Πολιάνα (Κόκκινο Ξέφωτο), όπου δημιουργήθηκε το χιονοδρομικό κέντρο και θα αποτελεί τη βάση των Αγώνων, ιδρύθηκε από Ελληνες του μικρασιατικού Πόντου στα τέλη του 19ου αιώνα και υπήρξε για μεγάλη περίοδο ένα αμιγώς ελληνικό χωριό.
Οι Χειμερινοί Ολυμπιακοί Αγώνες που γίνονται ανέδειξαν για άλλη μια φορά το γεγονός της ύπαρξης μιας σημαντικής ελληνικής διασποράς στα ρωσικά παράλια της Μαύρης Θάλασσας. Μιας διασποράς που διεκδικεί την εντοπιότητα και τα δικαιώματα που απορρέουν από αυτήν: «Οταν μιλούν για τους γηγενείς της περιοχής της Μαύρης Θάλασσας, θεωρούμε ανήθικο να ξεχνούν ολότελα τον ελληνικό πληθυσμό» (Ι. Παρασκευόπουλος, εκπρόσωπος των εκτοπισμένων στο Καζαχστάν. Συνέδριο Γελεντζίκ, Μάρτης ’91).
Μαθητές του σχολείου της Κράσναγια Πολιάνα, όπου διδάσκεται και η ελληνική γλώσσα
Στο αφιέρωμα συμμετείχε και ο ιστορικός Βασίλης Τσενκελίδης, απόφοιτος του Kubanskii Gosudarstvennii Universitet του Κρασνοντάρ. παρακάτω αναδημοσιεύονται τα άρθρα…
.
.
Ο σκληρός Δεκέμβρης του ’37
.
Δεκαπέντε χιλιάδες συλλήψεις σήμαναν την αρχή των σταλινικών
διώξεων κατά των Ελλήνων της Σοβιετικής Ενωσης
Του Βλαση Αγτζιδη*
.
Ο Δεκέμβρης του ’37 υπήρξε ο μοιραίος μήνας για τους Eλληνες της Σοβιετικής Eνωσης, όταν στοχοποιήθηκαν με εθνικά κριτήρια ως «εχθροί του λαού». Με το Διάταγμα-Ντιρεκτίβα 50205 του Nικολάι Γιεζόφ, Επιτρόπου Κρατικής Ασφάλειας (NKVD), ξεκίνησε η «Ελληνική Επιχείρηση» («Gretseskayia Operatsia»). Δεκαπέντε χιλιάδες που ανήκαν σ’ όλες τις εθνοτοπικές ομάδες του ελληνισμού της ΕΣΣΔ (Πόντιοι, Μαριουπολίτες, παλιοί μετανάστες από τα Βαλκάνια, κομμουνιστές πολιτικοί φυγάδες απ’ την Ελλάδα) θα συλληφθούν. Παρότι η «Ελληνική Επιχείρηση» ήταν η 13η κατά σειρά των αντίστοιχων επιχειρήσεων κατά των εθνικών μειονοτήτων, υπήρξε η πλέον αιματηρή εφόσον εκτελέστηκε το 90% των συλληφθέντων για να καλυφθεί το κεντρικό πλάνο της σταλινικής ηγεσίας.
.
Πώς όμως μεταμορφώθηκε η εθνική πολιτική των μπολσεβίκων από πολυπολιτιστική σε εκρωσιστική; Γιατί θεωρήθηκαν τα εθνικά χαρακτηριστικά και η πολιτισμική ταυτότητα στοιχείο νομιμοφροσύνης προς το καθεστώς και κατέλαβαν τη θέση των πολιτικών και κοινωνικών κριτηρίων με τα οποία αντιμετώπιζαν έως τότε τους κυριαρχούμενους πληθυσμούς;
Εκτός από τις ιστοριογραφικές περιπλανήσεις μεταξύ Σμύρνης, Τραπεζούντας, Σοχούμι και Μόσχας και τις έντονες συναντήσεις με τις διαφορετικές απόψεις, στα άμεσα ενδιαφέροντά μου υπάρχει η περιέργεια για την εμβέλεια και τις δυνατότητες του πραγματικού και καθόλου ευκαταφρόνητου κοινωνικού χώρου που εκφράζει την προσφυγιά του ’22. Ακριβώς γι αυτό έγραψα το παρακάτω κείμενο…. τρία περίπου χρόνια μετά τοαρκετά κριτικό κείμενοπου είχα γράψει τότε (2010), στηλιτεύοντας την κατάπτωση στην οποία είχαν οδηγήσει τον χώρο κάποιες αντιδραστικές ομάδες.
Είκοσι χρόνια μετά την αναγνώριση από τη Βουλή των Ελλήνων της Γενοκτονίας στον μικρασιατικό Πόντο (και την καθιέρωση ως Ημέρας Μνήμης της 19ης Μαίου) και 15 χρόνια μετά την αναγνώριση της Γενοκτονίας στο σύνολο της Μικράς Ασίας (και την καθιέρωση ως Ημέρας Μνήμης της 14ης Σεπτεμβρίου), οι μόνοι που υποστηρίζουν τη συγκεκριμένη εκδοχή της Ιστορίας είναι κάποιοι λίγοι προσφυγικής καταγωγής ιστορικοί. Η συντριπτική κοινότητα των επιστημόνων ιστορικών αγνοεί εντελώς αυτά τα ιστορικά γεγονότα ή κρατά μια επιφυλακτική στάση, ενώ αναπτύσσεται και η τάση της δημόσιας αμφισβήτησης.
.
Ενώ έως τώρα η αμφισβήτηση προερχόταν κυρίως από περιθωριακούς κύκλους (Νακρατζάς, Τρεμόπουλος, Κωστόπουλος, Ταχματζίδης, Νάσος Θεοδωρίδης κ.ά.), τελευταία υπάρχει μια δημόσια αμφισβήτηση από επιστήμονες ιστορικούς που επηρεάζουν ένα σημαντικό μέρος των Νεοελλήνων ιστορικών. Η δημόσια έκφραση αυτής της θέσης συμβαδίζει με μια ευρύτερη τάση υποτίμησης της Γενοκτονίας που συνέβη στην Ανατολή κατα όλων των χριστιανικών ομάδων(Αρμενίων, Ελλήνων της Ανατολής, Ασσυροχαλδαίων) και εκφράστηκε με την πρόσφατη απόφαση του ΕΔΑΔ.
.
Χαρακτηριστική είναι συζήτηση-αντιπαράθεση που διεξάγεται στο ηλεκτρονικό περιοδικό «Xronos«, που έχει σημαντική επιρροή στον κόσμο των ανθρωπιστικών επιστημών. Δύο τέτοιες παρεμβάσεις είναι :
Με αφορμή την επέτειο των 76 χρόνων από την έναρξης της »Ελληνικής Επιχείρησης» στην ΕΣΣΔ με την υπογραφή του Νικολάι Γιεζόφ, οπότε οι διώξεις έλαβαν καθαρά εθνικό χαρακτήρα, η εφημερίδα Καθημερινή την Κυριακή 15 Δεκεμβρίου 2013αφιέρωσε τη σελίδα Ιστορίας, στο άγνωστο αυτό γεγονός της νεοελληνικής ιστορίας. Το β’ μέρος του αφιερώματος θα δημοσιευτεί την Κυριακή 22 Δεκεμβρίου. Το άρθρο, έτσι όπως δημοσιεύτηκε, είναι το παρακάτω. Στην ανάρτηση πρόσθεσα κάποιες επιπλέον φωτογραφίες...
1932. κρατούμενοι μοχθούν για την κατασκευή του Καναλιού της Λευκής Θάλασσας, του πρώτου έργου στη ΕΣΣΔ που έγινε με καταναγκαστική εργασία
Η 15η Δεκεμβρίου του 1937 θεωρείται η ημέρα που ο όρος «Ελληνας» μετατράπηκε σε πολιτική κατηγορία και οδήγησε σε μαζικές συλλήψεις κατά των μελών της ελληνικής μειονότητας στη Σοβιετική Ενωση. Οι διώξεις συμπεριέλαβαν όλους τους άρρενες Ελληνες ανεξάρτητα από την πολιτική ή κοινωνική τους θέση. Συνελήφθη όλη η ελληνική ηγετική ομάδα που αποτελείτο από πιστά μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος. Συνελήφθησαν τόσο οι ντόπιοι Ελληνες (Μαριουπολίτες, Πόντιοι, απόγονοι των παλιών μεταναστών από τον ελλαδικό χώρο), όσο και οι πολιτικοί πρόσφυγες από Ελλάδα -μέλη και φίλοι του ΚΚΕ- που είχαν καταφύγει στη Σοβιετική Ενωση για να αποφύγουν τις πολιτικές διώξεις που είχαν ξεκινήσει με το Ιδιώνυμο (1928) και εντάθηκαν την περίοδο της δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά.
To Σάββατο 20 Ιουλίου (2013), έφυγε ξαφνικά από κοντά μας ένας φίλος, ο Βασίλης Τσιπίδης. Μιας και τίποτα δεν προοιώνιζε το θλιβερό αυτό γεγονός, το άγγελμα του θανάτου του γεμισε με θλίψη τους πολλούς φίλους που είχε ο πολυτάλαντος αυτός άνθρωπος.
Ο Βασίλης Τσιπίδης, ηθοποιός στο επάγγελμα, γεννήθηκε στο Βατούμι του Καυκάσου το 1946 από Πόντιους πρόσφυγες γονείς, φυγάδες εκεί από το μικρασιατικό Πόντο λόγω της Γενοκτονίας και της Μικρασιατικής Καταστροφής.
Με τον παραπάνω τίτλο περιλαμβάνεται κείμενό μου στο καλό περιοδικό Μαρξιστική Σκέψη, που κινείται στο χώρο της αντιδογματικής και ανοιχτόμυαλης Αριστεράς. Η ανακοίνωση του περιοδικού για την κυκλοφορία του τεύχους είναι η παρακάτω:
Κυκλοφόρησε ο τόμος 8 της “Μαρξιστικής Σκέψης”. Ο τόμος συνεχίζει το αφιέρωμα στην Οκτωβριανή Επανάσταση που ξεκίνησε με τον προηγούμενο τόμο 7, περιλαμβάνοντας όμως αυτή τη φορά κυρίως πρωτότυπες συνεισφορές, καθώς και πλούσιο και σπάνιο φωτογραφικό υλικό.
Το αφιέρωμα χωρίζεται σε 3 μέρη.
Το πρώτο μέρος περιέχει κείμενα επιφανών μαρξιστών, όπως οι Ρ. Λούξεμπουργκ, Λ. Τρότσκι, Ε. Χ. Καρ, Γκ. Λούκατς και Τζ. Νόβακ. Πραγματεύονται σημαντικά θέματα της συγκρότησης των επαναστατικών κινημάτων, του πλαισίου ανάπτυξης των ιμπεριαλιστικών αντιθέσεων, της αντίθεσης σχεδίου-αγοράς στο σοσιαλισμό, της μεταβατικής περιόδου και της εμπειρίας από τα προβλήματά της στην ΕΣΣΔ. Συνέχεια →
Την Κυριακή 27-1-2013 δημοσιεύτηκε στην «Ελευθεροτυπία» ένα κείμενο με τον τίτλο «Όταν οι Έλληνες κομμουνιστές πήραν την εξουσία«και αφορούσε το πολύ συγκεκριμένο και άγνωστο ιστορικό γεγονός που συνέβη στην ΕΣΣΔ την περίοδο 1917-1937. Εννοείται ότι η αρχική ημερομηνία έχει μόνο συμβολική αξία, εφόσον η πραγματική άσκηση εξουσίας από τις ελληνικές κομματικές οργανώσεις αρχίζει μόνο με τηνπλήρη σοβιετοποίηση της παλιάς Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Ιδιαιτέρως σημαντική συμβολή στο αφιέρωμα αυτό υπήρξε το κείμενο του Χρήστου Κεφαλή, συγγραφέα και μέλους της Συντακτικής Επιτροπής του περιοδικού «Μαρξιστική Σκέψη». Στο περιοδικό αυτό, στο τεύχος που κυκλοφορεί αυτή τη στιγμή, υπάρχει ένα πολύ ευρύτερο αφιέρωμα στο θέμα που διαπραγματεύτηκα στην ‘Ε» με τον ίδιο τίτλο.
Σεμινάριο Ιστορίας: «αφιέρωμα στις σταλινικές διώξεις (1937-1949)»
Την επόμενη Τρίτη, 5-6-2012, (7-9 μ.μ.) κλείνει ο φετινός κύκλος του Σεμιναρίου Ιστορίας που διοργανώνω εδώ και 4 χρόνια και λαμβάνει χώρα στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο Κηφισιάς [«Έπαυλη Δροσίνη»-Βιβλιοθήκη Δήμου Κηφισιάς, Αγ. Θεοδώρων & Κυριακού)]. Το τελευταίο θέμα είναι αφιερωμένο στις «σταλινικές διώξεις (1937-1949).» (http://www.anixneuseis.gr/?p=1734)
Εισηγητές θα είναι:
–Βλάσης Αγτζίδης, ιστορικός, εισαγωγή-συντονισμός, -ΒασίληςΤσενκελίδης, ιστορικός:«Ιστορικό περίγραμμα», –Όλγα Σεβαστίδου, κοινωνική ανθρωπολόγος: «Η Μνήμη των σταλινικών διώξεων (1937-1949) στις αφηγήσεις ζωής των Ποντίων της ΕΣΣΔ»
-Επίσης ο Μάριος Μαρκοβίτης θα παρουσιάσει αναλυτικά την περίπτωση του στελέχους του ΚΚΕ Μάρκου Μαρκοβίτη, που είχε καταφύγει στην ΕΣΣΔ, είχε ενταχθεί στις ελληνικές κοινότητες της Νότιας Ρωσίας και είχε συλληφθεί το Δεκέμβριο του 1938 κατά τη διάρκεια των σταλινικών διώξεων. Θα διαβαστούν αποσπάσματα από τις τελευταίες του επιστολές που γράφτηκαν λίγο πριν την εκτέλεσή του (άνοιξη 1938).
Το παρακάτω κείμενο με τίτλο «Και πάλι περί σταλινισμού, διώξεων, Ποντίων, και Αριστεράς», δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Εύξεινος Πόντος», αριθμ. φ. 182, Μάρτιος 2012, σελ. 8,9. Αφορμή υπήρξε η δημοσίευση στο προηγούμενο φύλλο της ίδιας εφημερίδας ενός προβοκατόρικου-συκοφαντικού άρθρου ενός μέλους του ΚΚΕ κατά των Ποντίων της πρώην ΕΣΣΔ. Στο επίμαχο αυτό κείμενο αναπαραγόταν η πλαστογραφημένη θέση που πρωτοδιατύπωσε ατεκμηρίωτα ο Ι. Χονδροματίδης και απορρίφθηκε πανηγυρικώς μετά από σχετική έρευνα. Πρέπει να παρατηρήσουμε ότι κάποια μέλη του ΚΚΕ, προσπαθώντας να ωραιοποιήσουν κάθε στιγμή του σοβιετικού παρελθόντος βασίζονται και αναπαράγουν χωρίς αιδώ ακόμα και τα μεγαλύτερα νεοναζιστικά ψεύδη. Το δημοσιευμένο κείμενο είναι το εξής:
«Από τότε που ο Στάλιν έγινε Γενικός Γραμματέας του Κόμματος, συγκέντρωσε στα χέρια μία τεράστια δύναμη. Δεν είμαι εντελώς βέβαιος πως κατορθώνει πάντοτε να χρησιμοποιεί τη δύναμη αυτή με αρκετή σύνεση…. Γι’ αυτό, προτείνω στους συντρόφους να βρούν ένα μέσο να βάλουν στη θέση του κάποιον άλλο, ο οποίος σχετικά με τον Στάλιν να έχει τούτο το χαρακτηριστικό, να είναι πιό υπομονετικός, πιο ειλκρινής και πιο ευγενικός απέναντι στους συντρόφους και να είναι λιγότερο δύστροπος.»
[Από την «Πολιτική Διαθήκη» του Β.Ι.Λένιν, που συντάχθηκε στο διάστημα Δεκέμβρης του ‘22-Γενάρης του ’23 και πρωτοδημοσιεύτηκε στην Komsomolkayia Parvda («Νεολαιίστικη Αλήθεια»), 13 Μαϊου 1956].
Ένα από τα θεωρητικά ζητήματα που φαίνονται ανεξάντλητα στη ενδοελλαδική μας αναζήτηση είναι αυτό του σταλινισμού: –Είτε ως αμφισβήτηση της ύπαρξης μιας ιδιαίτερης απολυταρχικής πολιτικής διαχείρισης της σοβιετικής εξουσίας, που βασιζόταν στην περιθωριοποίηση του εργατικού ελέγχου και στην καταξίωση μιας νέας κυρίαρχης τάξης γραφειοκρατών που εξασφάλιζε μέσω της γενικευμένης τρομοκρατίας τη συλλογική της ιδιοκτησία επί των μέσων παραγωγής, –είτε για το ιστορικό γεγονός των σταλινικών διώξεων με τη σύγκρουση με τους πλέον ημιμαθείς και ιδεοληπτικούς. Ενώ την πρώτη περίπτωση η συζήτηση έχει κάποια ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά, εφόσον η διαπραγμάτευση αφορά θεωρητικά ζητήματα πολιτικής οικονομίας, στη δεύτερη περίπτωση έχει έντονα θεολογικά χαρακτηριστικά, που βασίζονται σε αυθαίρετα αξιώματα και πάνω απ’ όλα στη βαθύτατη πίστη που είχε δημιουργήσει η σοβιετική προσωπολατρεία έως και το 1953 και έχει επανέλθει με σφοδρότατα τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα.
Την 1η Φεβρουαρίου του 2012 η «Αυγή»δημοσίευσε το άρθρο μου με τίτλο «Είκοσι χρόνια χωρίς τη Σοβιετική Ένωση». Το κείμενο, όπως αναδημοσιεύτηκε στο blog Π&Α υπό τον τίτλο «H δικαίωση του Πλεχάνωφ, του Κροπότκιν και της Λούξεμπουργκ» είναι το εξής:
Πέρασαν ήδη 20 χρόνια από την οριστική διάλυση μιας μεγάλης αυτοκρατορίας, που σφράγισε την ιστορία του 20ού αιώνα, καθόρισε τη μορφή της ευρύτερης περιοχής μας, απείλησε τις έως τότε κυρίαρχες δυνάμεις του κόσμου, προσπάθησε να αλλάξει τις καθιερωμένες νοοτροπίες και διακήρυξε τη δημιουργία μιας νέας κοινωνίας «απαλλαγμένης από την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο».
Τελικά απέτυχε σ’ όλους τους στόχους που έθεσαν οι αρχικοί επαναστάτες του 1917, που πίστεψαν ότι μπορούν να υπερπηδηθούν κάποια στάδια της κοινωνικής εξέλιξης. Υλοποίησαν εντέλει τα πιο τρελά όνειρα των μεταφυσικών φιλοσόφων που πίστευαν ότι το πνεύμα προηγείται του όντος και ότι αρκεί η βούληση για να αλλάξει τον ρου των πραγμάτων και να ανατρέψει τους νόμους της φύσης…
Πέρασαν ήδη 20 χρόνια (25 Δεκεμβρίου 1991) από την οριστική διάλυση μιας μεγάλης Αυτοκρατορίας, που σφράγισε την ιστορία του 20ου αιώνα, καθόρισε τη μορφή της ευρύτερης περιοχής μας, απείλησε τις έως τότε κυρίαρχες δυνάμεις του κόσμου, προσπαθησε να αλλάξει τις καθιερωμένες νοοτροπίες και διακήρυξε τη δημιουργία μιας νέας κοινωνίας «απαλλαγμένης από την εκμετάλλευση ανθρώπουαπό άνθρωπο». Τελικά απέτυχε σ’ όλους τους στόχους που έθεσαν οι αρχικοί επαναστάτες του ’17, που πίστεψαν ότι μπορούν να υπερπηδηθούν κάποια στάδια της κοινωνικής εξέλιξης. Υλοποίησαν εν τέλει τα πιο τρελλά όνειρα των μεταφυσικών φιλοσόφων που πίστευαν ότι το πνεύμα προηγείται του όντος και ότι αρκεί η βούληση για να αλλάξει τον ρου των πραγμάτων και να ανατρέψει τους νόμoυς της φύσης…. Μόνο που γι αυτό, απαραίτητη ήταν η σκληρή κυριαρχία μιας νέας τάξης ανθρώπων -συσπειρωμένων γύρω από το Κόμμα, απολαμβάνοντας τα πλείστα όσα οφέλη από τη συσπείρωση αυτή- που πίστευαν ότι αποτελούν την τελείωση του ανθρώπινου είδους, ότι οι ιδέες τους εκφράζουν την ενσάρκωση της έως τότε oυτοπίας και ότι η πολιτική πρακτική τους εγγυάται το δρόμο για την κατάκτηση του επίγειου Παράδεισου. Τελικά, κατάφεραν να μετατρέψουν μια φιλοσοφική άποψη που προερχόταν από την καρδιά της νεωτερικότητας σε προνεωτερικό θρησκευτικό φαινόμενο. Και ακριβώς γι αυτό ανταγωνίστηκαν τις προηγούμενες θρησκευτικές εκφράσεις, προσπαθώντας να αντικαταστήσουν το παλιό τελετουργικό με το νέο, όπως και τα σύμβολα και τις «Ιερές Γραφές» των παλαιότερων δοξασιών. Στο πλαίσιο αυτού του ιδεολογικού ανταγωνισμού εντάσσεται και η απαγόρευση των καλάντων στην ΕΣΣΔ, φαινόμενο πουδιαπραγματεύτηκα σε κείμενό μουπου δημοσιεύτηκε στην εφημ. «Καθημερινή» παλιότερα.
Τα «αντιδραστικά κάλαντα»
Του Βλαση Αγτζιδη*
Η ιστορία των πολυάνθρωπων ελληνικών κοινοτήτων στη Σοβιετική Ενωση του μεσοπολέμου έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον. Τόσο σε επίπεδο πολιτικής ιστορίας, όσο και σε θέματα που άπτονται των πολιτισμικών επιλογών. Στις περιοχές εμφανίστηκε ένα μοναδικό φαινόμενο. Οι Ελληνες κομμουνιστές κατέλαβαν την εξουσία και την άσκησαν για μια περίπου εικοσαετία. Προσπάθησαν να εφαρμόσουν την ευρύτερη σοβιετική πολιτική, καθώς και τις πλέον τολμηρές προτάσεις των ελλαδικών συντρόφων τους
Διαιρείται σε 5 μέρη.
Το ΠΡΩΤΟ και το ΔΕΥΤΕΡΟ περιλαμβάνουν θέματα αγωγής και εκπαίδευσης.
Το ΤΡΙΤΟ αφορά το Γλωσσικό Ζήτημα.
Το ΤΕΤΑΡΤΟ έχει βιβλιοκρισίες και προσωπογραφίες και
το ΠΕΜΠΤΟ κείμενα για την κοινωνία και τη σύγχρονη ιστορία.
Μικρά Ασία-Γληνός, Σκληρός και Λούξεμπουργκ
ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: «Όταν ο Γληνός “συνάντησε” τη Λούξεμπουργκ: Προσεγγίζοντας το Ζήτημα της Ανατολής και το κίνημα των Νεότουρκων»....
.
ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: «Από τον Δραγούμη στον Μπεναρόγια: Το αντιπολεμικό – αντιμικρασιατικό συναίσθημα στην Ελλάδα και η συμβολή του στη Μικρασιατική Καταστροφή....
.
ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: «Η άρνηση της προσφυγικής Μνήμης»...
..
Για μια «επίκαιρη» ιστορική συνάντηση!
Τι σημαίνει η σύγχρονη ισλαμική αναβίωση, πώς συγκροτήθηκε ο νέος ελληνισμός, πώς πρωτοεμφανίστηκε το Ισλάμ στην αραβική έρημο, ποιές είναι οι βασικές του απόψεις, ποιά η σχέση του με τις άλλες μονοθεϊστικές θρησκείες (Εβραίοι και χριστιανοί), πώς εντάσσεται η γυναίκα στην ισλαμική θεολογία, πώς έγινε η ισλαμική επέκταση, ποιό ήταν το Εμιράτο της Κρήτης, ποιά η σχέση Τζιχάντ και Σταυροφοριών.....
Για το »σημείο μηδέν»….
Στο νέο βιβλίο επιχειρείται η διερεύνηση μιας σκοτεινής εποχής (1908-1923) και ενός οδυνηρού μετασχηματισμού που ακόμα διχάζει τους ιστορικούς, αλλά και τους πολιτικούς.
Εθνικισμός-Γενοκτονία
Κυκλοφόρησε στη σειρά Ε-Ιστορικά με τη συνεργασία ΚΑΙ Τούρκων ιστορικών
Ένα συλλογικό έργο
Γ.Κόκκινος–Έ.Λεμονίδου-Βλ.Αγτζίδης, "Tο Τραύμα και οι πολιτικές της Μνήμης", εκδ. Ταξιδευτής
Σοβιετικός ελληνισμός
απ' τις Εναλλακτικές Εκδόσεις
Πόντος-Ρωσία-ΕΣΣΔ
Βραβείο Ακαδημίας Αθηνών (1995). Μια γενική ιστορια του ελληνισμού του Εύξεινου Πόντου. Προσεγγίζει τα γεγονότα στο μικρασιατικό Πόντο, αναλύει τις επιπτώσεις της γενοκτονικής πολιτικής των Νεότουρκων και των Κεμαλιστών. Επικεντρώνεται στα ζητήματα των Ελλήνων της Ρωσίας και της ΕΣΣΔ, έως και τη μετασοβιετική εποχή
Οι Έλληνες του Πόντου
Εκδόθηκε με πρωτοβουλία της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Αν. Αττικής και επανεκδόθηκε από τις εκδ. Σκάι
Διαλέξεις-παρεμβάσεις
.
Ένας πετυχημένος πίνακας
Εικαστικές Περιπλανήσεις
Ενδεικτικά έργα, διαφόρων τεχνοτροπιών, σε μια συλλογή στο faceBook
-"Tο τραύμα και οι πολιτικές της Μνήμης. Ενδεικτικές όψεις των συμβολικών πολέμων για την Ιστορία και τη Μνήμη", συλλογικό με Γ. Κόκκινο–Έ. Λεμονίδου,
εκδ. Ταξιδευτής, Αθήνα, 2010.
-"Η εφημερίδα «Κόκινος Καπνας» και ο ελληνισμός του Καυκάσου", Αθήνα, εκδ. Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2010
-"Οι σταλινικές διώξεις κατά των Ελλήνων της Σοβιετικής Ένωσης", ανάτυπο, Αρχείον Πόντου, τόμ. 52, 2007, σελ. 223-280.
-"Έλληνες του Πόντου. Η γενοκτονία από τον τουρκικό εθνικισμό", Αθήνα, α΄ έκδοση 2005, [το 2009 επανεκδόθηκε από τον Σκάι].
-"Γενοκτονία στη Μικρά Ασία", ανάτυπο από περ. "Έρεισμα", Χανιά, 2001.
-"Οι Νιώτηδες της Κρήτης Μια οικoγένεια στις κρητικές επαναστάσεις", Αθήνα, εκδ. Μεταίχμιο, 2000.
-"Παρευξείνιος διασπορά", βραβείο Ακαδημίας Αθηνών, Θεσσαλονίκη, εκδ. Κυριακίδη, 1997.
-"Πόντος. Ένα ανοιχτό ζήτημα", Αθήνα, εκδ. Εναλλακτικές Εκδόσεις, 1996.
-"Οι άγνωστοι Έλληνες του Πόντου", Αθήνα, εκδ. Εταιρεία Μελέτης Ελληνικής Ιστορίας, 1995.
-"Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Οι συνέπειες για τον ελληνισμό", Αθήνα, εκδ. Ελλοπία, 1992.
-“Το κίνημα ανεξαρτησίας του μικρασιατικού Πόντου ως προϋπόθεση της δημιουργίας αυτόνομων ελληνικών περιοχών στη Σοβιετική Ενωση το μεσοπόλεμο”, ανάτυπο απ' το αφιέρωμα “Μικρασιατική Καταστροφή και Ελληνική Κοινωνία”, Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τόμ. 9, Αθήνα, 1993, σελ. 157-198.
-"Ποντιακός ελληνισμός. Από τη γενοκτονία και το σταλινισμό στην περεστρόϊκα", Θεσσαλονίκη, εκδ. Κυριακίδη, 1990.