Από την Ερυθραία της Ιωνίας στην Ν. Ερυθραία της Αττικής

Οι Ιστορικές Σελίδες της «Κυριακάτικης Ελευθεροτυπίας»  της 24ης Νοεμβρίου 2013 ήταν αφιερωμένες στη ιστορική εμπειρία των ελληνικών πληθυσμώντης χερσονήσου της Ερυθραίας. Συμμετείχαν στο αφιέρωμα οι φιλόλογοι Θοδωρής Κοντάρας και Λία Βαλάτα-Τσιάμα.

http://www.enet.gr/?i=issue.el.home&date=2013-11-24&s=istorika

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΣ ΤΗΣ ΕΡΥΘΡΑΙΑΣ ΠΟΥ ΠΑΡΕΔΩΣΑΝ ΑΜΑΧΗΤΙ ΣΤΟΥΣ ΝΕΟΤΟΥΡΚΟΥΣ

Το τελευταίο κεφάλαιο της Μικρασιατικής Καταστροφής

• ΤΟΥ ΒΛΑΣΗ ΑΓΤΖΙΔΗ *

  Οι φιλομοναρχικές κυβερνήσεις ακολούθησαν εντελώς ξενόδουλη πολιτική, υποτασσόμενες στα κελεύσματα των προστατών – συμμάχων, αποστερώντας από τους Μικρασιάτες το δικαίωμα της αυτόνομης άμυνας και της διαχείρισης της μοίρας τους

• Η Χερσόνησος της Ερυθραίας υπήρξε μια από τις πλέον πυκνοκατοικημένες από ελληνικό πληθυσμό περιοχές της δυτικής Μικράς Ασίας. Ελάχιστη είναι η απόσταση που τη χωρίζει από τη Χίο, ενώ μορφολογικά θυμίζει μεγάλο νησί του Ανατολικού Αιγαίου.

• Η Χερσόνησος της Ερυθραίας, όπως και η χερσόνησος της Κυζίκου στη Θάλασσα του Μαρμαρά, αποτελούσαν δύο ελληνικές μικρασιατικές περιοχές, προστατευμένες από την ίδια τη φύση. Ακριβώς αυτή η διαμόρφωση έδινε και στις δύο περιοχές τη δυνατότητα οργάνωσης μιας αδιαπέραστης αμυντικής γραμμής που θα μπορούσε να προστατεύσει για ένα διάστημα την περιοχή από τις κεμαλικές επιθέσεις.

  Η κριτική που ασκήθηκε στις φιλομοναρχικές κυβερνήσεις του Λαϊκού Κόμματος, που προέκυψαν από τις μοιραίες εκλογές του Νοεμβρίου του 1920, είναι ότι δεν έλαβαν καθόλου υπόψη την προστασία των ελληνικών περιοχών και ειδικά του Σαντζακίου Σμύρνης, με την εκπόνηση σχεδίων άμυνας. Είναι γνωστό ότι οι φιλομοναρχικές κυβερνήσεις κατά τη σχεδόν διετή διαχείριση της μικρασιατικής κρίσης παλινδρόμησαν μεταξύ αντιδιαμετρικών θέσεων. Θέσεων που κυμαίνονταν μεταξύ της οριστικής αποχώρησης από τη Μικρά Ασία και της κατάληψης της Αγκυρας. Σε κάθε εκδοχή όμως ακολούθησαν εντελώς ξενόδουλη πολιτική, υποτασσόμενες στα εκάστοτε κελεύσματα των μεγάλων προστατών – συμμάχων, υποτιμώντας και αγνοώντας τον ίδιο το λαό, αποστερώντας από τους Μικρασιάτες το δικαίωμα της αυτόνομης άμυνας και της πολιτικής διαχείρισης της δικής τους μοίρας. Μόνο στο πλαίσιο αυτό μπορεί να ερμηνευτεί η άρνηση εκπόνησης ενός σχεδίου άμυνας της παραλιακής ζώνης και της εσπευσμένης αποχώρησης του ελληνικού στρατού μετά την ήττα του Αυγούστου, αδιαφορώντας ολοκληρωτικά για τη μοίρα του άμαχου πληθυσμού.

  Από την πρώτη προσφυγιά. Από τον Μάιο του 1914 έως τα τέλη Ιουνίου του 1914, 70.000 Ερυθραιώτες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την πατρίδα τους και να γίνουν πρόσφυγες στην Ελλάδα (από: Μ. Κορομηλά – Θ. Κοντάρας, «Ερυθραία, ένας ευλογημένος μικρόκοσμος στην καρδιά της Ιωνίας», 1997)

• Η άρνηση των μοναρχικών για άμυνα στη Χερσόνησο της Ερυθραίας, δεδομένης της τοπογραφίας της, αλλά και της αδιαμφισβήτητης κυριαρχίας στη θάλασσα του πολεμικού ναυτικού, έγινε κατηγορία κατά τη «Δίκη των Εξ». Θεωρήθηκε ότι η άρνηση διατήρησης της Χερσονήσου υπό τον ελληνικό έλεγχο, αποδυνάμωσε εντελώς την ελληνική πλευρά από διαπραγματευτικά μέσα που ήταν απαραίτητα στο διπλωματικό παρασκήνιο της Συνθήκης των Μουδανιών. Και ότι έθεσε οριστικό τέλος -από συμμαχικής πλευράς- σε κάθε ελληνική διεκδίκηση επί των εδαφών της ηττημένης στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο νεοτουρκικής Αυτοκρατορίας.

  * Διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας, μαθηματικός http://kars1918.word press .com/

Ερυθραία βαμμένη με αίμα

• ΤΟΥ ΘΟΔΩΡΗ ΚΟΝΤΑΡΑ*

  Ερυθραία ονομάζεται η ιωνική χερσόνησος που βρίσκεται ανάμεσα στη Χίο και στη Σμύρνη. Τέσσερις από τις δώδεκα αρχαίες ιωνικές πόλεις βρίσκονται εδώ: η Λέβεδος και η Τέως (κοντά στο Σιβρισάρι), οι Κλαζομενές (κοντά στα Βουρλά) και οι Ερυθρές (σημερινό Λυθρί), πόλη που γνώρισε μεγάλη ακμή στην αρχαιότητα.Στη Νέα Ερυθραία το Νοέμβρη του ’44, αμέσως μετά την απελευθέρωση. Από αριστερά ο Νικ. Πασαδάκης από τον Μπουτζά, ο Αλέξανδρος Χατζηφράγκος (Αλατσατιανός γεννημένος στην Οδησσό), ο Ζεϊμπέκος επίσης από τα Αλάτσατα κ.ά.

• Η Ερυθραία ακολούθησε τη γενική ιστορική πορεία της Ιωνίας. Οι κάτοικοί της διέπρεψαν στο εμπόριο, στη ναυτιλία (οι Ερυθραίοι ήταν οι εφευρέτες της διήρους), στην τέχνη και στα γράμματα (π.χ. Ανακρέων, Αναξαγόρας), ίδρυσαν αποικίες στη Θράκη (Αβδηρα), στην Προποντίδα (Πάριον), στη Σκυθία (Φαναγόρεια, Τάναϊς) και στην Αίγυπτο (Ναύκρατις).

  Κατά τη βυζαντινή εποχή, η περιοχή υφίσταται πολλές ιστορικές μεταπτώσεις. Αλλοτε ακμάζει κι άλλοτε πέφτει στην αφάνεια, ταλαιπωρημένη κυρίως από τις αραβικές επιδρομές και τους μεγάλους σεισμούς. Οι επιδρομές των Τουρκομάνων από τον 11ο αι. και των Οθωμανών αργότερα, ρήμαξαν και κατέστρεψαν σταδιακά τη χερσόνησο. Η τουρκική κατάκτηση έγινε οριστική γύρω στα 1425… Από το 1600 περίπου αρχίζει μια περίοδος ανάκαμψης.

  Η ηπιότητα της οθωμανικής κατοχής και η αδιαφορία της διοίκησης για την περιοχή, το καλό κλίμα και το εύφορο έδαφος, η ανάγκη εργατικών χειρών για τα τσιφλίκια, τα προνόμια των Ελλήνων και οι διάφορες ξενικές προστασίες συντελούν στην ανάπτυξη του ελληνικού στοιχείου. Πολλοί Ευρωπαίοι περιηγητές επισκέπτονται την περιοχή και μιλούν για την ελληνικότητά της (Τουρνεφόρ, Πόκοκ, Τσάντλερ, Πουκεβίλ κ.ά.).

  …Η Ερυθραία υπήρξε το εφαλτήριο των Τούρκων για την καταστροφή της Χίου το 1822 και υπέστη φοβερά αντίποινα, λόγω της γειτνιάσεως με το επαναστατημένο νησί. Οι εκκλησιές του Τσεσμέ και των Αλατσάτων καταστρέφονται, οι κορυφαίοι των Ελλήνων εκτελούνται και οι λιγοστές εστίες αντίστασης (κυρίως στα Βουρλά) δεν έφεραν αποτέλεσμα. Η τουρκική κυριαρχία έγινε εφιάλτης.

  Εκδρομή στην Ακρόπολη, των μαθητών της 5ης Δημοτικού της Νέας Ερυθραίας στις 13-6-1948 (από «Τα ερυθραιώτικα» του Αποστόλη Κ. Δόμβρου, 2009)

• Μετά το 1830 αρχίζει η τελευταία και σπουδαιότερη περίοδος ακμής του Ελληνισμού της Ερυθραίας. Η περιοχή αποκτά ακραιφνή ελληνικό χαρακτήρα με τη συνεχή πύκνωση του πληθυσμού και την πρόοδό του σε όλους τους τομείς, οικονομικό, πνευματικό, κοινωνικό και πολιτισμικό.

  Η περίοδος μετά το 1908 είναι η πιο δύσκολη στην ιστορία της Ερυθραίας, όπως και όλης της Μικρασίας. Μετά την ήττα της Τουρκίας στους βαλκανικούς πολέμους και την απώλεια των ευρωπαϊκών εδαφών της (εκτός της Ανατολικής Θράκης), τέθηκε σε εφαρμογή ένα άγριο σχέδιο εξόντωσης του Ελληνισμού, με τις υποδείξεις του Λίμαν φον Ζάντερς, Γερμανού στρατηγού στην Τουρκία. Οι Νεότουρκοι θεώρησαν επικίνδυνους τους Ελληνες των παραλίων, της Θράκης και του Πόντου και προσπάθησαν να τους εξοντώσουν με κάθε τρόπο.

  Στο πλαίσιο αυτής της φανατικής πολιτικής, όλοι οι Ελληνες της Ερυθραίας εκτός των Βουρλών (περίπου 60.000 άτομα) εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας ή προσέφυγαν στην Ελλάδα τον Μάη του 1914 και στις αρχές του 1915. Είναι ο Πρώτος Διωγμός που κράτησε τέσσερα χρόνια. Οι Ερυθραιώτες, σκορπισμένοι στην Ελλάδα, δοκίμασαν το πικρό ποτήρι της προσφυγιάς και δεν έπαψαν να προσβλέπουν στον επαναπατρισμό τους. Οσοι έμειναν υπέστησαν τα μαρτύρια των «ταγμάτων εργασίας» (αμελέ ταμπουρού), της λιποταξίας, της πείνας και του οικονομικού αποκλεισμού.

  Με τη συνθήκη του Μούδρου (30 Οκτ. 1918), οι διωγμένοι Μικρασιάτες παλιννοστούν, για να ξαναφτιάξουν τη ζωή τους στην πατρίδα. Βρίσκουν τα σπίτια τους γκρεμισμένα, λεηλατημένα ή κατοικημένα από «ματζούρηδες» (Τούρκους πρόσφυγες των Βαλκανίων), τα χωράφια χέρσα, τους ναούς και τα σχολεία ερειπωμένα. Τον Μάη του 1919 φτάνει η πολυπόθητη ημέρα της απελευθέρωσης. Ο ελληνικός στρατός αποβιβάζεται στη Σμύρνη μέσα σε ένα παραλήρημα χαράς του μικρασιατικού Ελληνισμού. Με τις διπλωματικές νίκες του Βενιζέλου, η ζωή στην Ερυθραία ξαναρχίζει από την αρχή. Με πολλές δυσκολίες, με δάνεια της Εθνικής Τράπεζας και με κοπιώδη δουλειά, οι Ερυθραιώτες οργανώνονται γρήγορα και η ζωή φτάνει στα ίδια επίπεδα, όπως πριν από το 1914.

  Τα όνειρα όμως και οι ελπίδες τους διαψεύστηκαν πολύ γρήγορα. Η κατάρρευση του μικρασιατικού μετώπου τον Αύγουστο του 1922, συμπαρέσυρε στον όλεθρο ολόκληρο τον Ελληνισμό της Μικράς Ασίας. Με την κατάληψη της Σμύρνης από τους Τούρκους (27 Αυγ. 1922), οι Ερυθραιώτες άρχισαν να εγκαταλείπουν τα πάντα και κακήν κακώς αναζητούν σωτηρία στην Ελλάδα. Αξιοσημείωτη είναι η προσπάθεια του Νικολάου Πλαστήρα που αποχώρησε με το στρατό του τελευταίος από τον Τσεσμέ (3 Σεπτ. 1922) κι έδωσε την ευκαιρία στους κατοίκους της Δυτικής Ερυθραίας να φύγουν με τα υπάρχοντά τους. Οι περισσότεροι όμως έμειναν, έχοντας μάταιες ελπίδες. Η μοίρα τους ήταν τραγική. Οι Τούρκοι, αγριεμένοι, πρώτα λεηλάτησαν τα πάντα κι έπειτα άρχισαν τις σφαγές και τη συστηματική καταστροφή. Τα Βουρλά κάηκαν ολοσχερώς και οι κάτοικοι των Αλατσάτων, του Σιβρισαριού, του Γκιούλμπαξε, της Κάτω Παναγιάς και άλλων χωριών αποδεκατίστηκαν.

  Ο ανδρικός πληθυσμός σύρθηκε αιχμάλωτος στα βάθη της Ανατολής, απ’ όπου ελάχιστοι σώθηκαν και ήρθαν στην Ελλάδα το 1923-24. Οσοι γέροι και γυναικόπαιδα γλίτωσαν, στοιβάχτηκαν στα καράβια και ξεφορτώθηκαν στα ελληνικά λιμάνια. Γυμνοί και τρομαγμένοι, φρικτά πονεμένοι και προδομένοι εθνικά, βρήκαν καταφύγιο «όπου γης» στην Ελλάδα. Κυρίως τα μικρασιατικά νησιά Χίος, Σάμος και Λέσβος, η Κρήτη, η Κόρινθος, η Πάτρα, η Αττική, ο Βόλος και η Θεσσαλονίκη γέμισαν κατατρεγμένους Ερυθραιώτες πρόσφυγες που αναζητούσαν μια στάλα γαλήνης και ηρεμίας.

  Από τότε η Ερυθραία, όπως ολάκερη η Μικρασία, αυτή η πανάρχαια κοιτίδα των Ελλήνων, αφού έθρεψε για αιώνες τα όνειρα του έθνους, τα έθαψε τώρα στις στάχτες της Σμύρνης. Με τη συνθήκη της Λωζάννης (24 Ιουλ. 1923), η περιοχή για τους Ελληνες έχει χαθεί οριστικά πια.

  * Φιλόλογος

• Η ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΟΥ ΠΡΟΣΦΥΓΑ ΦΩΤΗ ΒΑΡΔΑΞΗ
  

  Από την Ερυθραία της Μικράς Ασίας στη Ν. Ερυθραία Αττικής

  ΤΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑΣ ΒΑΛΑΤΑ-ΤΣΙΑΜΑ *

• Ο σκληρός αγώνας για επιβίωση δεν άφηνε στους πρόσφυγες περιθώρια αυτολύπησης και μιζέριας. Δεν μίλαγαν για όσα τους είχαν συμβεί . Εδειχναν να θέλουν να ξεχάσουνΠρόσφυγες, με καταγωγή από Λυθρί και Αλάτσατα κυρίως, πρωτοήρθαν στην Κηφισιά το καλοκαίρι του 1914, όταν 75.000 Ελληνες της Χερσονήσου της Ερυθραίας εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό της Μ. Ασίας ή αναγκάστηκαν να φύγουν στην Ελλάδα, δήθεν για λόγους ασφαλείας. Οι περισσότεροι παλιννόστησαν το 1919 με την ανακωχή, για να επιστρέψουν κατατρεγμένοι μετά την Καταστροφή του 1922 και να εγκατασταθούν τελικά, σε διάστημα περίπου τεσσάρων ετών, στον προσφυγικό συνοικισμό της Ν. Ερυθραίας.

  Ο Φ. Βαρδαξής (σε κύκλο) στη Νέα Ερυθραία

• Η αγωνία και ο σκληρός αγώνας για επιβίωση δεν άφηναν στους πρόσφυγες της πρώτης γενιάς περιθώρια αυτολύπησης και μιζέριας. Ισως αυτός είναι ο λόγος που δεν μίλαγαν οι περισσότεροι για όσα τους είχαν συμβεί κατά τη διάρκεια των διωγμών πριν από το ’19 και τις τραγικές εμπειρίες τους κατά την Καταστροφή του ’22. Εδειχναν να θέλουν να ξεχάσουν. Το σπίτι τους όμως ήταν πάντα ανοιχτό για τους φίλους τους και τους φίλους των παιδιών τους. Ετσι μου δόθηκε και μένα η ευκαιρία να τους γνωρίσω καλύτερα και καρπός πολύωρων συναντήσεων είναι ένας σημαντικός αριθμός μαγνητοφωνημένων μαρτυριών που «δίνουν φωνή στο σιωπηλό παρελθόν», συμπληρώνουν τα κενά της συλλογικής μνήμης και αναδεικνύουν όσα η επίσημη Ιστορία αποσιωπά.

  Αξιοσημείωτη είναι η μαρτυρία του Ν. Ερυθραιώτη Φώτη Βαρδαξή, ο οποίος γεννήθηκε στο Σιβρισάρι, στο νότιο τμήμα της Χερσονήσου της Ερυθραίας, το 1910. Η αφήγηση προσωπικών του βιωμάτων, πριν και μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, καθώς και ο αγώνας του να επιβιώσει και να ριζώσει σε ένα νέο πολιτιστικό περιβάλλον δείχνουν το σθένος, το ήθος και τη σοβαρότητα του ανθρώπου και επιπλέον μας οδηγούν σε συμπεράσματα που ξεπερνούν την ατομική περιπτωσιολογία.

  Ο Φώτης Βαρδαξής ήταν 91 ετών όταν τον συνάντησα στο φιλόξενο σπίτι της κόρης του Βασιλείας στη Ν. Ερυθραία, λίγο πριν ξεκινήσει το προσκυνηματικό του ταξίδι στη γενέτειρά του, το Σιβρισάρι, με τη συντροφιά του Θοδωρή Κοντάρα.

  Με καλοδέχτηκε και το ήρεμο, φωτεινό πρόσωπό του αντανακλούσε την αυτοπεποίθηση και την ικανοποίηση ενός μαχητικού ανθρώπου, που αντιμετώπισε δυσμενείς συνθήκες ζωής από τα παιδικά του χρόνια, αλλά κατάφερε να ξεπεράσει δυσκολίες, να επιβιώσει, να προοδεύσει προσωπικά, να δημιουργήσει οικογένεια και να υπηρετήσει το κοινό συμφέρον, με συναίσθημα ευθύνης και συνέπεια στις αρχές του, ως πρόεδρος της Κοινότητας της Ν. Ερυθραίας (1961-1967 και 1975-1978). Το 2008, στις 25 Αυγούστου, ο Φώτης Βαρδαξής έφυγε από τη ζωή, πλήρης ημερών.

  «Γεννήθηκα στο Σιβρισάρι το 1910. Πρώτα περνούσαμε καλά εδώ, μου έλεγε η μάνα μου. Το οκτώ, 1908, έγινε το Σύνταγμα. Πριν από αυτό δεν παίρνανε χριστιανούς στρατιώτες, αλλά αναμείχθηκαν οι Γερμανοί κι από τότε όλα αλλάξανε (…) Το ’15 που χάσαμε τον πατέρα μας (σ.σ. συνελήφθη ως φυγόστρατος) γεννήθηκε η αδελφή μου η Μυρσίνη… Το ’19 ήρθαν οι Ελληνες στρατιώτες… Ετσι και έγινε και περνάγαμε καλά, και η μητέρα μου ήταν καλά, μέχρι το ’22.

  »Το ’22, μετά την κατάρρευση του μετώπου, όταν ο στρατός υποχωρούσε, μας έφερε το μαντάτο ένας φίλος του θείου μου. Δεν είχαμε άλλη ειδοποίηση… Ο θείος Στέλιος, αδελφός της μάνας μου, και ένας άλλος θείος, άνδρας της αδελφής της, μας πήρανε και φύγαμε νωρίτερα από το χωριό και πήγαμε στα Βουρλά. Είχαμε συγγενείς στη Σκάλα… Φορτώσαμε δυο άλογα που είχε η γιαγιά μου με ό,τι μπορούσαμε να μεταφέρουμε και φύγαμε νύχτα. Ητανε τέλη Αυγούστου. Πίστευαν οι δικοί μου ότι εκεί θα είμαστε ασφαλείς (…) Στα Βουρλά είχανε μαζευτεί άνθρωποι από όλα τα γύρω χωριά. Ο τελάλης φώναζε συνεχώς: «Μη φοβάστε. Να πετάξετε τα όπλα. Θα είμαστε πιο καλά απ’ ό,τι ήμασταν πριν. Το είπε και ο Δεσπότης» και άλλα διάφορα.

  »Τ’ Αγιαννιού, στις 29 Αυγούστου (με το παλιό ημερολόγιο), άρχισε μεγάλη σφαγή. Κατεβήκανε οι Τσέτες που λέγανε αυτοί… Τον πρώτο που είδα να σκοτώνουνε ήτανε ένας πρώην δήμαρχος, Τσαλαβούτας ονόματι. Είχε βάλει τούρκικη σημαία στο σπίτι του και φέσι στο κεφάλι του για να γλιτώσει. Από το σπίτι του μας χώριζε ένας τοίχος. Επειτα ήρθανε μέσα στο σπίτι της εξαδέλφης μου, είδανε γυναικόπαιδα, δεν μας πειράξανε. Οι άνδροι ήτανε κρυμμένοι στην αποθήκη. Τους ανακάλυψαν και τους σκοτώσανε μπρος στα μάτια μας. Του θείου μου του Στέλιου του σχίσανε το κεφάλι… του χύθηκαν τα μυαλά έξω.

  »Μείναμε κάπου 15 νομάτοι. Ο μόνος άνδρας ανάμεσά τους ήμουνα εγώ, 12 χρονώ… Πού να πάμε; Οι Τούρκοι, μπουλούκια, μπουλούκια, καίγανε μαγαζιά, σπίτια, σκοτώνανε… Το αποτέλεσμα: Πηγαίναμε στο νοσοκομείο, βάζανε φωτιά. Πηγαίναμε στο σχολείο, βάζανε φωτιά. Πηγαίναμε στην εκκλησία, βάζανε φωτιά. Απ’ όπου περνούσαμε ερείπια, πυρκαγιές, άνθρωποι και ζώα σε πανικό (…)

  »Στις 14 του Σεπτέμβρη (με το νέο), μια τουρκική περίπολος μας έβγαλε έξω. Πρέπει να φύγετε, μας είπαν. Είναι τέτοια η διαταγή. Θα πάτε στη Σκάλα να μπαρκάρετε…Φύγαμε όλοι. Στα μισά του δρόμου, σε μια μεγάλη αλάνα ήταν κόσμος πολύς. Παιδιά σαν εμένα και μεγαλύτεροι. Μόνο άνδρες. Θα ήταν καμιά πεντακοσαριά. Στο δρόμο τούρκικος όχλος και στρατιώτες κακοποιούσαν, λήστευαν και άρπαζαν γυναίκες. (σ.σ. Με την «ψυχή στο στόμα» έφτασε στην παραλία. Βρήκε τη μάνα του να οδύρεται). Δίπλα τουμπανιασμένα σώματα στην άμμο χωμένα. Αλλα πλέανε στη θάλασσα.

  «Πάμε να προλάβουμε να μπούμε στο καράβι πριν νυχτώσει». Είχε πολλά καράβια. Είχανε βγάλει αγήματα έξω. Είχανε κάνει κλοιό. (σ.σ. Τα κατάφεραν και μπήκαν μέσα). Τη νύχτα ακούγονταν απ’ έξω οιμωγές που έσχιζαν την καρδιά. (σ.σ. Φτάσανε στη Σάμο, στο Βαθύ, και από εκεί κάποια στιγμή στην Κηφισιά και μετά στη Ν. Ερυθραία).

  »Οταν έγινε η Κατοχή ήμουνα στο ΕΑΜ γραμμένος. Με στείλανε εξορία, με δείρανε, με φυλακίσανε, μου πήραν τα δελτία…».

  * Φιλόλογος, ερευνήτρια, Μ.Α. στη συγκριτική φιλολογία, Πανεπιστήμιο Indianapolis

• 

« Θεσσαλονίκη: Πλατεία Ελευθερίας ή Πλατεία Γενοκτονίας;

Η Έξοδος από την Ανατολική Θράκη »