Οι Έλληνες στο σοβιετικό Μεσοπόλεμο

Την Κυριακή 27-1-2013 δημοσιεύτηκε στην «Ελευθεροτυπία» ένα κείμενο με τον τίτλο «Όταν οι Έλληνες κομμουνιστές πήραν την εξουσία« και αφορούσε το πολύ συγκεκριμένο και άγνωστο ιστορικό γεγονός που συνέβη στην ΕΣΣΔ την περίοδο 1917-1937. Εννοείται ότι η αρχική ημερομηνία έχει μόνο συμβολική αξία, εφόσον η πραγματική άσκηση εξουσίας από τις ελληνικές κομματικές οργανώσεις αρχίζει μόνο με τηνπλήρη σοβιετοποίηση της παλιάς Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Ιδιαιτέρως σημαντική συμβολή στο αφιέρωμα αυτό υπήρξε το κείμενο του Χρήστου Κεφαλή, συγγραφέα και μέλους της Συντακτικής Επιτροπής του περιοδικού «Μαρξιστική Σκέψη». Στο περιοδικό αυτό, στο τεύχος που κυκλοφορεί αυτή τη στιγμή,  υπάρχει ένα πολύ ευρύτερο αφιέρωμα  στο θέμα που διαπραγματεύτηκα στην ‘Ε» με τον ίδιο τίτλο.

.

Στην ηλεκτρονική σελίδα της «Ελευθεροτυπίας»αναρτήθηκε ως εξής: 

Έντυπη Έκδοση Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, Κυριακή 27 Ιανουαρίου 2013

.

Ιστορικά

.

• Του ΒΛΑΣΗ ΑΓΤΖΙΔΗ, Διδάκτωρ σύγχρονης Ιστορίας του ΑΠΘ, μαθηματικός.
• .
• Οταν οι Ελληνες κομμουνιστές πήραν την εξουσία…

• .

• Στη Σοβιετική Ενωση του Μεσοπολέμου και μέχρι το 1937, η κοινότητα των Ελλήνων κομμουνιστών κατέλαβε θέσεις-κλειδιά του κοινωνικού οικοδομήματος που έχτιζε η ΕΣΣΔ και βασιζόταν στην εκπροσώπηση των εθνοτήτωνΕνα από τα πιο άγνωστα θέματα της νεοελληνικής ιστοριογραφίας, αλλά και του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος, υπήρξε η δράση των ελληνικών κομμουνιστικών οργανώσεων στη Σοβιετική Ενωση μέχρι το ’37
• .Ο Γιάννης Πασαλίδης με τη σύζυγό του και το γιο του Αριστοτέλη, στο Σοχούμι
• .
• Στην ΕΣΣΔ είχαν παραμείνει δεκάδες χιλιάδες Ελληνες μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και την πλήρη επικράτηση των μπολσεβίκων στη Ρωσία. Από νωρίς είχε διαμορφωθεί μια νέα ελληνική μπολσεβικική ηγεσία, η οποία προσπάθησε με κάθε τρόπο να αναπτύξει πολιτισμικά και πολιτικά τις ελληνικές κοινότητες.Διαμορφώθηκε έτσι ένας σημαντικός και πολυάνθρωπος σοβιετικός ελληνισμός, πλήρως αυτονομημένος από την Ελλάδα και σε σύγκρουση με το ιδεολόγημα της «μητέρας-πατρίδας». Ο ελληνισμός αυτός συγκροτήθηκε σε ένα ιδιαίτερο ελληνικό κέντρο, απέκτησε εσωτερική ζωή και ενδιαφέρουσες δομές, υπήρξε το καταφύγιο και το αποκούμπι των κυνηγημένων αριστερών από την «αστική Ελλάδα», συνομίλησε ισότιμα με το σοβιετικό περιβάλλον, υλοποίησε τις πλέον προχωρημένες ιδέες του ελληνικού δημοτικισμού. Τη σοβιετική κυριαρχία επί των πολυάνθρωπων ελληνικών κοινοτήτων εξασφάλιζαν οι ελληνικές κομματικές οργανώσεις, οι οποίες με αυτόν τον τρόπο ασκούσαν την εξουσία και υλοποιούσαν και τις πιο τολμηρές πολιτιστικές μεταρρυθμίσεις (όπως η καθιέρωση της δημοτικής και του 20γράμματου αλφάβητου)…
• .
• Πάνω από 300.000 Ελληνες
• Οι Ελληνες που παρέμειναν στη Σοβιετική Ενωση αποτελούσαν μία από τις 160 περίπου εθνικές ομάδες που συγκροτούσαν το πολυεθνικό μόρφωμα. Ανήκαν σε διάφορες εθνικοτοπικές ομάδες, όπως Πόντιοι και ελλαδικοί μετανάστες από τον 18ο και 19ο αιώνα, Μαριουπολίτες, πρόσφυγες της Μικρασιατικής Καταστροφής, μέλη και φίλοι του ΚΚΕ φυγάδες από την Ελλάδα λόγω των αντικομμουνιστικών διώξεων.Ο ακριβής τους αριθμός είναι δύσκολο να υπολογιστεί. Πρέπει να κυμαίνονταν μεταξύ 300.000 έως 440.000 ατόμων, από τους οποίους το 80% ήταν αγρότες και το ένα τρίτο περίπου είχε την ελληνική υπηκοότητα. Σε αυτούς εντάχθηκαν και αρκετοί κομμουνιστές φυγάδες από την Ελλάδα.Τα θέματα αυτά παρέμειναν άγνωστη σελίδα της Νεοελληνικής Ιστορίας, αφενός γιατί οι πρωταγωνιστές -παρ’ ότι πιστοί στο κόμμα και στις νέες αξίες που κυριάρχησαν- έπεσαν θύματα της αντιμειονοτικής-ρατσιστικής πολιτικής του σταλινισμού και, αφετέρου, γιατί η ελλαδική ιστοριογραφία υπήρξε βαθύτατα εσωστρεφής. Υπάρχει βέβαια και άλλος ένας λόγος, που σχετίζεται με τον τρόπο λειτουργίας των σύγχρονων κρατών και των τρόπων που διαμορφώνονται οι κυρίαρχες ιδεολογίες. Από τη στιγμή που τα σύγχρονα σύνορα χαράχτηκαν όταν οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες παραχώρησαν μέσα από βασανιστικές διεργασίες τη θέση τους στα εθνικά κράτη, συνηθίσαμε να θεωρούμε ότι το άπαν βρίσκεται εντός των συνόρων. Τα ελλαδικά όρια όπως τελικά διαμορφώθηκαν με την τραγωδία του ’22 επεκτάθηκαν και στον τρόπο αντίληψης της σύγχρονης Ιστορίας. Ο τρόπος αυτός επεκτάθηκε και στη θεώρηση της ιστορίας της ελληνικής Αριστεράς. Μιας Αριστεράς τόσο πολύμορφης και πολυδιάστατης όσο και ο παλιός οικουμενικός κόσμος πριν αυτός περιοριστεί από τα σύνορα και τις νόρμες του εθνικού κράτους. Μόνο μία από τις πολλές εκδοχές έγινε κυρίαρχη, γιατί επιβίωσε του αδυσώπητου ιστορικού χρόνου. Η Αριστερά των Ελλήνων στη Σμύρνη, στην Τραπεζούντα, στην Κωσταντινούπολη, στην Οδησσό και στο Σοχούμι εξαφανίστηκε εντελώς από το πεδίο, ακόμα και αυτό των ιστορικών. Και όμως! Κάποιες απ’ αυτές τις εκδοχές, ίσως και να ήταν σπουδαιότερες στο χρόνο τους από αυτήν που τελικά επέζησε.Στη Σοβιετική Ενωση του Μεσοπολέμου, οι Ελληνες κομμουνιστές πήραν και άσκησαν την εξουσία για μια ολόκληρη εικοσαετία. Η εθνική πολιτική που ακολουθήθηκε στη Σοβιετική Ενωση ευνοούσε την πολιτική εκπροσώπηση των διαφόρων εθνών που συναπάρτιζαν το σοβιετικό κοινωνικό οικοδόμημα. Ετσι, την εξουσία επί των πολυάνθρωπων ελληνικών κοινοτήτων της ΕΣΣΔ ασκούσαν οι ελληνικές κομματικές οργανώσεις, που ήταν βεβαίως ενταγμένες στο αντίστοιχο κόμμα. Με μια έννοια, οι Ελληνες κομμουνιστές πήραν και άσκησαν όντως εξουσία, διαμόρφωσαν τις κοινωνικές δομές, επηρέασαν τις πολιτιστικές κατευθύνσεις, διαμόρφωσαν μια παράδοξη σοβιετική Ελλάδα στα μαυροθαλασσίτικα παράλια, με ξεκάθαρη πολιτισμική ταυτότητα, σε απόλυτη σύγκρουση με την αστική Ελλάδα των Βαλκανίων. Αναλυτική αναφορά στο θέμα αυτό, απ’ όπου και δανειστήκαμε τον τίτλο του σημερινού αφιερώματος, υπάρχει στο υπό έκδοση τεύχος του περιοδικού «Μαρξιστική Σκέψη».Η ελληνική κοινωνία της Σοβιετικής Ενωσης, μετά την αναχώρηση την περίοδο 1919-1922 για την Ελλάδα ενός σημαντικού μέρους του πληθυσμού της, βρέθηκε απογυμνωμένη από την παραδοσιακή πνευματική και πολιτική ηγεσία της. Η νέα ελίτ των διανοουμένων που δημιουργήθηκε στις μετεπαναστατικές συνθήκες, προσπάθησε να συνδυάσει την αναγκαιότητα για «μόρφωση του λαού» με την ιδεολογία που κυριαρχούσε τότε. Η διανόηση αυτή είχε ως αφετηρία της τους Γεώργιο Σκληρό, Γιάννη Πασαλίδη, Γιώργο Φωτιάδη, Γιάγκο Κανονίδη, Βλαδίμηρο Τριανταφύλλοφ, Νικόλαο Αναστασιάδη, Ωρίωνα Αλεξάκη. Εγινε μια αξιόλογη προσπάθεια να διατυπωθεί μια μπολσεβικική ερμηνεία των ελληνικών πολιτιστικών και πολιτικών πραγμάτων.Ηδη από την εποχή της Οκτωβριανής Επανάστασης (Οκτώβριος 1917) είχε παρατηρηθεί η δράση ελληνικών επαναστατικών οργανώσεων και φιλομπολσεβικικών πυρήνων σε όλες τις περιοχές που κατοικούσε η ελληνική κοινότητα. Βέβαια, στο χώρο της Υπερκαυκασίας -κυρίως στη Γεωργία- η πλειονότητα των Ελλήνων επαναστατών θα εκφραστεί μέσα από το σοσιαλεπαναστατικό ή το μενσεβικικό κίνημα. Θεωρείται ότι ειδικά στο χώρο του Καρς η πλειονότητα των Ελλήνων δασκάλων ήταν ενταγμένοι στους σοσιαλεπαναστάτες.Η περίοδος που ακολούθησε έπειτα από την πλήρη επικράτηση των μπολσεβίκων χαρακτηρίστηκε από την προσπάθεια των Ελλήνων διανοουμένων για τη συγκρότηση μιας ελληνικής σοβιετικής εκπαίδευσης και ενός, ανεξάρτητου από την Ελλάδα, ελληνικού σοβιετικού πολιτισμού. Αρχικά το επίκεντρο της όλης προσπάθειας βρισκόταν στη νότια Ρωσία, στην κοιλάδα του Κουμπάν, στην περιοχή της πόλης Κρασνοντάρ. Το εγχείρημα αυτό αναπτύχθηκε στο πλαίσιο της εθνικής πολιτικής του νέου συστήματος και της οργάνωσης των Ελλήνων σε ιδιαίτερα τμήματα μέσα στο κόμμα.Σημαντικά κέντρα των Ελλήνων βρίσκονταν στην περιοχή του Κουμπάν, γύρω από την κωμόπολη Κρίμσκαγια και στην περιοχή της Μαριούπολης. 20.000 Ελληνες κατοικούσαν και στην Κριμαία, στις πόλεις Γιάλτα, Σεβαστούπολη, Ευπατόρια, Συμφερούπολη και Κερτς, καθώς και στις περιφέρειες των πόλεων αυτών. Στον Καύκασο τα σημαντικά κέντρα των Ελλήνων βρίσκονταν στην κεντρική Γεωργία, στην Αμπχαζία και στην περιοχή του Μπατούμι. Σε 90 χωριά και πόλεις της περιοχής της Γεωργίας και της Αμπχαζίας υπήρχαν Ελληνες, ενώ λίγο νοτιότερα, στην Ατζαρία, οι Ελληνες κατοικούσαν σε 11 χωριά και πόλεις. Τα ελληνικά χωριά γιόρταζαν με μεγαλοπρέπεια τις μεγάλες σοβιετικές επετείους, όπως την Ημέρα της Επανάστασης, την Πρωτομαγιά κ.λπ. και τις διάφορες σοβιετικές γιορτές, όπως η Ημέρα της Γυναίκας, η Ημέρα του Σοβιετικού Στρατού κ.λπ. Κατά τη διάρκεια των επίσημων τελετών, όπως ο γιορτασμός της Πρωτομαγιάς, οι Ελληνες της περιοχής συμμετείχαν στις παρελάσεις ως εθνική ομάδα, με τις δικές τους σημαίες.

  «Επώνυμα»» κολχόζ

  Στις περιοχές των Ελλήνων τα κολχόζ που δημιουργούνται μετά την αναγκαστική κολεκτιβοποίηση (1928) παίρνουν ελληνικά ονόματα, δανεισμένα από την ιστορία του ελληνικού και διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος. Τέτοια ονόματα είναι: «Νίκη», «Εμπρός», «Ριζοσπάστης», «Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας», «Νίκος Ζαχαριάδης», «Ενωση», «Παράδειγμα», «8ο κομματικό συνέδριο», «Εμπρός στο σοσιαλισμό», «Μπολσεβίκος», «Κόκκινος Στρατός», «Καρλ Λίμπκνεχτ», «Ελληνας», «Κόκκινη Σημαία», «Κόκκινο Παρχάρι», «Αστρο», «Λένιν», «Στάλιν», «Δωδεκάχρονα του Κόκκινου Στρατού» κ.λπ. Δημιουργούνται επίσης αμιγείς ελληνικές συνεταιριστικές επιχειρήσεις αρτοποιών, τσαγκάρηδων, επιπλοποιών, καθώς και ενώσεις καταναλωτών.

  Η υιοθέτηση από τη σοβιετική ηγεσία άλλων προσανατολισμών στο εθνικό ζήτημα, κατά την περίοδο της πλήρους κυριαρχίας της σταλινικής της εκδοχής, οδήγησε το 1937 στην ακύρωση όλης της προηγούμενης δημιουργικής περιόδου, με την εξόντωση της ελληνικής ηγεσίας, την απαγόρευση της ελληνικής παιδείας, την κατάργηση των αυτόνομων ελληνικών περιοχών και, τέλος, με τη μαζική, βίαιη μετακίνηση μεγάλου μέρους του ελληνικού πληθυσμού στην Κεντρική Ασία και στη Σιβηρία. Οι διώξεις αυτές κατά περιοχές συνδυάστηκαν με την εθνική ομογενοποίηση που προωθούσαν οι τοπικές σταλινικές ηγεσίες. Οι Ελληνες, μεγάλο μέρος των οποίων ήταν πρόσφυγες της Μικρασιατικής Καταστροφής, αντιμετωπίστηκαν σκληρά. Θεωρήθηκαν συλλήβδην «εχθροί του λαού» και δυνάμει «πράκτορες της καπιταλιστικής Ελλάδας». Τα ελληνικά σχολεία έκλεισαν, τα τυπογραφεία καταστράφηκαν, οι Αυτόνομες Ελληνικές Περιοχές καταργήθηκαν. Η φυσική ηγεσία των Ελλήνων -και μαζί τους και τα μέλη και οι φίλοι του ΚΚΕ που είχαν καταφύγει στην ΕΣΣΔ μετά την ψήφιση του Ιδιωνύμου (1928)- εξοντώθηκε στα στρατόπεδα συγκέντρωσης της Σιβηρίας.
• Οι Αυτόνομες Gretseski Rayion (Ελληνικές Περιοχές)

  Μια από τις πιο σημαντικές εκφράσεις της ελληνικής παρουσίας κατά την πρώτη σοβιετική περίοδο ήταν η δημιουργία Αυτόνομων Περιοχών, στις περιοχές που υπήρχε πλειοψηφία του ελληνικού πληθυσμού. Το σύστημα διοικητικής διαίρεσης της Σοβιετικής Ενωσης ευνοούσε την ανάδειξη αυτόνομων ελληνικών περιοχών

• Συγκέντρωση στην Ανάπα της νότιας Ρωσίας Ελλήνων εργαζομένων σε κολχόζ. Το προπαγανδιστικό σύνθημα είναι γραμμένο σε 20γράμματο αλφάβητο: «Ετοιμοι για την εφαρμογή του 5χρονου πλάνου»
• .
• Το σύστημα αυτό ήταν διαρθρωμένο πυραμιδωτά ως εξής: Σοβιετική Ενωση, Σοσιαλιστικές Δημοκρατίες, Αυτόνομες Σοσιαλιστικές Δημοκρατίες, Αυτόνομες Περιφέρειες, Αυτόνομες Περιοχές.Ως το 1938 είχαν δημιουργηθεί τέσσερις αυτόνομες ελληνικές περιοχές στην ΕΣΣΔ, με τάση επέκτασης σε όλες τις περιοχές όπου κατοικούσε συμπαγής ελληνικός πληθυσμός.Αρχικά, στις αρχές του 1928, δημιουργήθηκαν τρεις Αυτόνομες Ελληνικές Περιοχές στη νότια Ουκρανία, στο Ντονιέτσκ και στη Μαριούπολη. Η απόφαση πάρθηκε από την Κεντρική Εκτελεστική Επιτροπή της Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της Ουκρανίας. Ομως η σημαντικότερη και καλύτερα μελετημένη δημιουργήθηκε στην αριστερή όχθη του ποταμού Κουμπάν, στη νότια Ρωσία, στις 27 Φεβρουαρίου 1930, με διαταγή της Εκτελεστικής Επιτροπής Περιοχής του Κόμματος (Krai Is Polkom). Η ονομασία ήταν «Ελληνική Περιοχή» (Gretseski Rayion), είχε ως κέντρο την ελληνική κωμόπολη Κριμσκ και περιελάμβανε τριάντα δύο οικισμούς. Στην περιοχή επικρατούσε η ελληνική γλώσσα, ενώ οι επιγραφές των δρόμων, των δημοσίων καταστημάτων, των σχολείων, των αστυνομικών τμημάτων ήταν στα ελληνικά.Η πλειονότητα του πληθυσμού ήταν Ελληνες, οι οποίοι υπολογίζονταν σε 60.000. Η ίδρυση της Ελληνικής Περιοχής λειτούργησε ως μαγνήτης για τους Ελληνες οι οποίοι συνέρρεαν σε αυτήν. Εκεί θα εγκατασταθούν αρκετά από τα μέλη του ΚΚΕ που είχαν διαφύγει στην ΕΣΣΔ για να σωθούν από τις αντικομμουνιστικές διώξεις που είχαν αρχίσει στην Ελλάδα.Το σύνολο της κομματικής ηγεσίας της Ελληνικής Περιοχής (Πόντιοι και ελλαδικοί) θα συλληφθεί με τις σταλινικές διώξεις του 1937-38. Τα περισσότερα στελέχη θα καταδικαστούν με συνοπτικές διαδικασίες και θα εκτελεστούν.

——————————————————————

• Του ΧΡΗΣΤΟΥ ΚΕΦΑΛΗ, Συγγραφέας, μέλος της Σ.Ε. της «Μαρξιστικής Σκέψης»
• .
• Αγνωστες σελίδες της Ιστορίας

  Η αποκάλυψη μιας άγνωστης σελίδας της Ιστορίας ρίχνει συχνά νέο φως σε πράγματα που ώς τότε θεωρούνταν αυτονόητα, βοηθώντας να αναθεωρήσουμε τυποποιημένες απόψεις, είτε πρόκειται για την ιστορία ενός λαού είτε για ευρύτερα, κοσμοϊστορικά γεγονότα.Η ιστορία του Ποντιακού Ελληνισμού στην ΕΣΣΔ ανήκει σε αυτή την κατηγορία των μικρών και μεγάλων άγνωστων σελίδων, που η ανάγνωσή τους αποσαφηνίζει καλύτερα το φόντο και τις διεργασίες μιας εποχής. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, πρόκειται βέβαια για τη μετεπαναστατική Ρωσία και τις εξελίξεις στα χρόνια της ΝΕΠ και στη σταλινική περίοδο. Εξελίξεις που επηρέασαν άμεσα όχι μόνο τις τύχες των εθνών της ΕΣΣΔ αλλά και όλη την πορεία του πλανήτη, μη αφήνοντας απ’ έξω κανένα πεδίο της κοινωνικής ζωής και της ανθρώπινης σκέψης.

  Τα πολύτιμα στοιχεία που αποκάλυψε για το θέμα η κοπιαστική ερευνητική προσπάθεια ρίχνουν ένα τοπικό αλλά ζωντανό φως στη σύγκρουση των δυνάμεων που καθόρισαν την πορεία και την έκβαση του πρώτου σοσιαλιστικού πειράματος. Πρόκειται για γεγονότα που, όπως εύστοχα επισημαίνεται, έχουν γενικά αγνοηθεί στην ελληνική ιστοριογραφία, από τη μια γιατί η αποδοχή της ύπαρξης μιας μικρής «σοβιετικής Ελλάδας» δεν συμβάδιζε με τις κλίσεις των συντηρητικών ιστορικών και από την άλλη γιατί η τραγική τύχη των Ελλήνων κομμουνιστών του Πόντου, θυμάτων στην πλειονότητά τους των σταλινικών διώξεων, δεν ανταποκρινόταν στα κλισέ του εγχώριου δογματισμού.

  Είναι, βέβαια, γνωστές οι αντιφάσεις που σημάδεψαν την πορεία της ΕΣΣΔ. Η ελευθερία των χρόνων της ΝΕΠ, όταν δινόταν ένα αξιόλογο περιθώριο στην έκφραση των εθνικών πολιτισμών, τις καλλιτεχνικές αναζητήσεις κ.λπ., αντικαταστάθηκε από τη σταλινική καταπίεση, που εξάλειψε βίαια αυτές τις δυνατότητες. Ως τη διάλυση της ΕΣΣΔ, όμως, που έκανε διαθέσιμα τα σοβιετικά αρχεία, η προσέγγιση αυτών των θεμάτων γινόταν μονόπλευρα σε επίπεδο κορυφής και με ελλιπή στήριξη σε εμπειρικό υλικό.

  Μόνο πρόσφατα κατορθώθηκε να συνδυαστεί αυτό με μια ανάλυση των περίπλοκων μοριακών διαδικασιών της κοινωνίας, παράγοντας νέες, πιο τεκμηριωμένες και βαθύτερες αποτιμήσεις. Οι ελάχιστοι ερευνητές που είχαν την ευτυχή δυνατότητα να μελετήσουν τα πλούσια σοβιετικά αρχειακά υλικά πριν και μετά το 1990, υπήρξαν οι εισηγητές αυτών των τάσεων της σύγχρονης ιστορικής έρευνας.

Advertisement

« Μια συνάντηση των διαφορετικών προσεγγίσεων για τα Μικρασιατικά….

«Όταν οι Έλληνες κομμουνιστές πήραν την εξουσία» »