III. (befejezô) rész A népirtás második szakasza

Με τον τίτλο «Η δεύτερη φάση της γενοκτονίας. Η εκκαθάριση του Πόντου« δημοσιεύτηκε το τρίτο μέρος ενός αφιερώματος [υπό το γενικό τίτλο: “Η ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΟΥ ΤΟΥΡΚΙΚΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΕΣ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΩΝ ΛΑΩΝ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ“] στο ουγγρικό περιοδικό ιστορίας Trianon Szemle –που εκδίδεται στη Βουδαπέστη.

Τα πρώτα δύο μέρη δημοσιεύτηκαν παλιότερα στο μπλογκ:

–A török nacionalizmus megjelenése és a keleti keresztény népirtás (α’ μέρος)

–A karsi görögség tragédiája (β’ μέρος)

Στη συνέχεια δημοσιεύεται το κείμενο στην ουγγρική γλώσσα, όπως ακριβώς δημοσιεύτηκε στο Trianon Szemle και στη συνέχεια το ελληνικό πρωτότυπο κείμενο. Η αναλυτική παράθεση του ουγγρικού κειμένου οφείλεται στο γεγονός ότι υπάρχουν αρκετές είσοδοι στα κείμενα αυτά από την Ουγγαρία.

PONTUSZ MEGTISZTÍTÁSA

Magában Pontuszban Topal Osman banditái tartották félelemben és gyilkolták a görög népességet.1 A korabeli dokumentumok szerint a különbözô török bandák „gyûlöletbôl és bosszúból gyilkoltak, s nem rablás céljából”. A Foreign Office jelentette: „…Osman aga, az egyszerû származású rabló helyi hadúr lett Kerasundában és egyúttal elnöke a Kerasundai Nemzeti Védelmi testületnek, amely kapcsolatban állt az ifjútörökökkel”.2 A Törökországba kiküldött szovjet M. V. Frunze is – aki mellesleg törökbarát szellemiségû volt – a következôket írta Topal Osman politikájáról: „…Törökországnak ez a gazdag és sûrûn lakott vidéke hihetetlen mértékben néptelenedett el. Samsunda, Sinopé és Amasia körzeteinek görög lakosságából csupán néhány szabadcsapat maradt, akik a környezô hegyekben bolyongtak. Bestialitásáról különösen hírhedtté vált a láz (csán) népcsoport vezetôje, Osman aga, akinek hordája tûzzel-vassal pusztította az egész vidéket. A helyi törökök irtózattal emlékeznek kegyetlenségére.”3

Az egyik beszámolóban errôl az idôszakról ez áll: „A falvak megsemmisítése 1921 áprilisában kezdôdött és egy hónapja [1922 júniusában – A szerk.] ejezôdött be. Az összes falu megsemmisült, leégett, s teljesen kipusztult. Ezeknek a falvaknak az egész lakosságát internálták vagy megölték nemtôl és életkortól függetlenül…

A hegyekbe menekülteknek a fele meghalt: megpróbáltatások, gyilkosságok és betegségek áldozatai lettek. Megkezdôdtek a deportálások az ország belsejébe. Az egyes transzportok tagjait a 10-tôl 70 évesig terjedô korosztályokból válogatták. A deportáltakra többnyire mészárlás, akasztófa, illetve a bántalmazások vagy éhínség okozta halál várt.4 A pontuszi görögök internálására vonatkozóan három hivatalos határo zat szerepel a Pontus Meselesi [A pontuszi kérdés] c. kiadványban, amelyet a kemáli szervek adtak közre 1923-ban. Az elsôben, amelyet 1921 júniusában adtak ki 941. sorszámmal, Mustafa Kemal aláírásával ellátva az alábbiak állnak: „a görög haditengerészet legutóbbi megjelenése a Fekete-tengeren, valamint Inepolis [Inebolu] bombázása arra utal, hogy a görögök partraszállásra készülnek Samsundában. Ezért minden 15 és 55 év özötti fegyverfogható görög lakost a szárazföld belsejébe kell internálni”.

A második határozat Fevzinek, a szárazföldi erôk vezérkari fônökének szóló utasítás, amelyet 1921. június 3-án küldtek az Amasiában székelô vezérkari fônökségnek: „A minisztertanács határozata értelmében minden, a Fekete-tenger partvidékén élô fegyverfogható keresztényt internálni kell az ország belsô vidékeire. A határozat a távirat kézhezvételétôl lép hatályba. Tudatjuk, hogy meg kell akadályozni annak lehetôségét, hogy a keresztények összefogjanak és ellenállásba kezdjenek, továbbá hogy a görög hadsereg partraszállást kíséreljen meg”. A harmadik, szintén miniszteri rendelet 1921. július 3-án született, és ez áll benne: „… valószínûsíthetô a partraszállás partjainkon. Ezeket a területeket használja ki az ellenség nemzetünk ellen, együttmûködve a helyi görög lakossággal. Ezért országunk védelmében szükségesek a rendkívüli intézkedések. Így 1921. június 12-tôl a Fekete-tenger egész partvidékén és a településeken hadiállapot lép életbe.”5

1921 végén a kis-ázsiai Pontuszban a törökök rettenetes kegyetlenkedéseket

hajtottak végre.6 A Konstantinápolyban székelô brit fôbiztos az alábbiakról tájékoztatta külügyminiszterét: „Úgy tûnik, a törökök elôre kidolgozott terv alapján cselekszenek a kisebbségek megsemmisítéséért…  Trapezunt körzetében, valamint az ország belsejében élô minden 15 év feletti férfit Erzerum, Kars és Sarikami munkaszázadaiba internáltak.”7 Kétségbeesett helyzetben voltak ekkor a pontuszi ellenállók. Már semmiféle segítséget nem kaptak. A szovjetek elvágták az oroszországi görög közösségektôl jövô utánpótlási útvonalakat, ugyanakkor a görög kormány nem válaszolt kétségbeesett felhívásaikra.

Egy hajó, melyet Pireuszban rakodtak meg számukra fegyverekkel és lôszerrel, sosem futott ki a kikötôbôl. 8 Gyengeségük és megosztottságuk ellenére a pontuszi szabadságharcosok nehéz helyzetbe hozták a török hadsereget. Bár szám szerint egyetlen hadosztályt tettek csak ki, sikerrel szálltak szembe a többszörös túlerôben lévô török hadsereggel.9 Kemal Atatürk azt a megbízást adta a Sevastiában állomásozó 3. hadtestnek, valamint az erzerumi 15. hadtestnek, hogy verjék le a pontuszi ellenállási mozgalmat.10 Maga Kemal egyik „Beszédében”, melynek címe „A pontuszi probléma”, a következôképpen jellemezte a pontuszi ellenállási mozgalmat: „A pontuszi szabadcsapatok mûködési területei elkülönültek egymástól. A pontuszi bandák erôi kezdetben hat-hétezer fegyverest tettek ki. Késôbb ez a szám elérte a 25 ezret, ezek kisebb csoportokra oszlottak, és különbözô vidékeken tevékenykedtek.” Kemal, hogy megindokolja a fegyvertelen lakosság körében elkövetett népirtást, elsôsorban a számukat túlozta el. Továbbá „a termelô pontuszi lakosság” bûnösségét bizonygatja, amiért azok „élelmezik a fegyveres és harcoló csapatokat”.11

M. V. Frunze, a Törökországba kiküldött szovjet vezetô tollából származik a legyôzött szabadságharcosokról szóló ritka tudósítások egyike: „Találkoztunk

egy kisebb, 60-70 fôs görög csapattal, akik éppen akkor tették le a fegyvert. Mindenki a végsôkig kimerült…

Mások valósággal csontvázhoz hasonlítottak. Ruha gyanánt valószínûtlen rongyok lógtak rajtuk. A csoport közepén haladt egy magas, sovány pap kamilavkában [görögkeleti papi süveg]… Hideg szél fújt, s az egész szakasz – az ôket kísérô katonák lökdösôdése közepette – sántikálva vonult Havza irányába. Néhányan, amikor észrevettek, sírva fakadtak, vagy inkább üvöltöttek, hiszen a hang, amely kijött belôlük, inkább egy vonyító, üldözött állatéhoz hasonlított”.12 Frunze egy másik esetrôl is ír. Amikor Merzifoundában egy görög fogolycsoport mellett mentek el, az egyik fogoly odakiabált a szovjet küldöttségnek, hogy ôk is bûnösök, mert támogatják Kemalt és a törököket.13 A megtorló intézkedések és az ellenállókkal szembeni megtorlás ürügyén a törökök módot találtak arra, hogy befejezzék a népirtást.14 Nagy-Britannia miniszterelnöke, Lloyd George egy sor hivatalos jelentésre támaszkodva a brit alsóházban a nyilvánosság elôtt kijelentette: „… [Pontuszon] több tízezer [görög] férfit, aszszonyt és gyermeket hajtottak el és hagytak elpusztulni. Ez teljesen tudatos likvidálás volt. A ’likvidálás’ kifejezést nem én használtam, hanem az amerikai küldöttség”.15Winston Churchill megállapította, hogy „elsô ízben jutott el Európába azoknak az irtózatos internálásoknak a híre, amelyeket

a görögök szenvedtek el Trapezuntban és Samsundában 1921 ôszén”.16

Yowell amerikai ôrnagy így jellemezte az 1921. évi kis-ázsiai Pontuszt: „Tetemek és tetemek, amerre deportáltak vonultak… borzalom és tetemek…”,

az újságíró Gibbons vallomása szerint: „A malatiai síkság a görögök tetemeivel

volt tele”.17 Mindeközben a bolsevikok a pontuszi ellenállókat rablóknak tekintették, akik kegyetlenül gyújtogatnak és gyilkolnak.18 Február 25-én Konstantinápolyban a Liberté c. francia lapban az alábbi tudósítás jelent meg: „Ami a birodalomban élô keresztények és nem török népesség megsemmisítését illeti, a kemali kormányzat – szóbeli ígéretei ellenére – úgy tûnik, folytatja az ifjútörökök hitvány gyakorlatát. A menekültek szakadatlanul özönlenek Konstantinápolyba. Immár nincsenek felnôtt keresztények a Fekete-tenger egész partvidékén. A férfiakat, akiket nem öldöstek le Zonguldakban, Inepolisban, Samsundában, Sinopéban, Kerasundában, Trapezuntban, valamint Kastamoné és Ankara körzetében, besorozták különbözô katonai szolgálatokhoz. Az említett körzetekben cask nôk és gyerekek maradtak, s kivételesen mutatóban nagyon idôs férfiak.” Pontusz értelmiségét és elitjét az Amasiában székelô s magát álságosan „Függetlenségi Bíróságnak” nevezô testület ítélte el. Azzal a váddal, hogy megkísérelték az elszakadást Törökországtól, több száz halálos ítélet született.

19 Még a szovjet küldöttek – akik minden információ birtokában voltak a törököknek a görögök ellen elkövetett kegyetlenkedéseirôl – sem tudták elfojtani viszolygásukat szövetségeseik borzalmas bûntettei láttán. Aralov  nkarai szovjet nagykövetet Samsundában Frunze, a szovjet katonai felsô vezetô tájékoztatta. Frunze elmesélte neki, hogy sok meggyilkolt görögöt látott, „barbár módon megölt görögöket – öregeket, gyerekeket, nôket”.  Arról is tájékoztatta Aralovot, hogy felkoncolt görögök tetemeit fogja látni, akiket elhurcoltak otthonaikból és kint az utakon öltek meg.20 Errôl a témáról Aralov magánbeszélgetést folytatott Kemallal. Aralov így ír errôl: „Megemlítettem neki azokat, a görögök ellen elkövetett borzalmas mészárlásokat, amelyeket Frunze, majd késôbb jómagam is láttam. Lenin tanácsait követve, miszerint ne sértsem meg a törökök nemzeti önérzetét, nagyon vigyáztam a szavaimra… Kemal a következôképpen válaszolt Frunze ’felvetéseire: Tudok ezekrôl a borzalmakról. Ellenzem ezeket. Parancsot adtam, hogy a foglyul ejtett görögökkel bánjanak rendesen…

Meg kell érteniük népemet. Felbôszültek. Kiket kell ezért felelôsségre vonni? Azokat, akik „pontuszi államot’ akarnak Törökországon belül létrehozni…”21

A Kaukázus vidékére is kiterjedtek az összecsapások a moszlim szabadcsapatokkal. A görög települések újból veszélybe kerültek.22 A helyi moszlim felkelések nyomán az örmény lakosságot újból a népirtás veszélye fenyegette. Az irreguláris „tatár bandák vezetôi török tisztekbôl kerültek ki”, akik felbátorodtak az antant erôk tehetetlenségén23. 1922 tavaszától, amikor Törökország a nyugat felé nyitott, a szovjet-török kapcsolatok kezdtek elhidegülni. Attól kezdve a szovjetek arra törekedtek, hogy csökkentsék a török befolyást, s támogatták a görög népesség autonómiához jutását. De ez már nagyon elkésett. A népirtás második szakaszának másik meghatározó eleme az ország iszlámosításának befejezése volt. A görög külügyminisztérium 1917-ben készített egy jelentést „Görögellenes üldöztetések Törökországban” címmel, melyben külön fejezet szól az iszlámosításról. Ebben a jelentésben olvasható, hogy az ifjútörököknek elhatározott szándéka volt a keresztény népességek erôszakos iszlámosítása.

E célból árvaházakat hoztak létre azon keresztény gyerekek számára, akiknek

szüleit meggyilkolták. A görög gyerekeket török nevelésben és iszlám hitoktatásban részesítették, a görög  nôket ugyanakkor erôszakkal moszlimokhoz adták nôül.

VERESÉG IÓNIÁBAN ÉS A SZMIRNAI

KATSZTRÓFA

Az események alakulását a törökgörög háború kimenetele döntötte el, amely 1919 májusában kezdôdött a görög hadsereg szmirnai partraszállásával. Az eseményeknek ebben a szakaszában felszínre kerültek a görögök belsô ellentétei, s ez meghatározta az események további menetét. A görög társadalom két nagy táborra szakadt: az egyik a liberális (centrista) angolbarát tábor, amely úgy tekintett a törökellenes hadjáratra, mint a nemzeti integráció részére és az idegen elnyomás alatt sínylôdô testvéreik felszabadításáért tett lépésre. A másik a konzervatívok (jobboldaliak) tábora, a korábbi németbarát csoport, amely az állami hivatalnokréteget képviselte, és akiknek háborúellenes és antantellenes nézeteik voltak. Utóbbiak hatalomra kerültek 1920 novemberében, s az ô politikájuk eredményeként megszakadtak Görögország és szövetségesei között az elsô világháború óta fennállott politikai és gazdasági kötelékek.

Ennek az abszurd és irracionális politikának az eredménye lesz az, hogy Musztafa Kemal török nacionalistáinak 120 ezer fôs hadserege legyôzi a 200 ezer fôt számláló görög hadsereget.  A drámai fejlemények utolsó felvonását Szmirnában, Iónia fôvárosában írták 1922 szeptemberében, nyugati szövetségeseink közönyös pillantásai kíséretében. Rene Puaux szerint számos szmirnai polgár fegyveresen szállt szembe a városba bevonuló törökökkel, a görög hadsereg eközben magára hagyta egész Ióniát.24 Solomonidis konkrét adatokat ad a katasztrófáról „Himnusz és rekviem Szmirnáért” c. írásában: „Ezen a helyen 55 ezer ház égett le, közülük 43 ezer volt görög… Többek között leégett a görög piac, amelyet Megales Tavernes (Nagy Vendéglôk) néven ismertek, az üvegáruüzletek utcája, a Jaladika, a cipészek utcája, a Jeranio…

Úgyszintén a következô városnegyedek: Agios Georgios, Agia Fotini Agios Dimitrios, Evangelistria [Boldogaszszony], Agios Trifonas, Agios Ioannis, Agios Nikolaos… Porrá égett szinte az összes ortodox templom, 117 iskola…”

Dakin becslése szerint 25 ezer görögöt öltek meg Szmirnában a török hadsereg bevonulását követôen.

George Horton, Szmirna amerikai konzulja szerint a mészárlások egész ideje alatt a görög áldozatok száma elérte az egymilliót.25 Horton a szmirnai vérengzések után nyilatkozta: „Az egyik eleven érzés, amit Szmirnából ôrzök, az a szégyen, hogy az emberi fajhoz tartozom”, s a következôképpen írta le, amit látott: „A szmirnai katasztrófában volt valami, ami korábban nem esett meg Karthágóesetében sem. Ott nem volt szövetséges keresztény hadiflotta, amely részvétlenülnézett egy olyan tragédiát, amelyet az ugyancsak keresztény kormányokidéztek elô. Karthágóban nem voltak amerikai torpedórombolók. Itt a törökökszabadon élhették ki állati hajlamaikat a vérengzésre, az erôszakra, afosztogatásra, puskalövésnyi távolságra a szövetséges hadihajóktól. Következetessemlegességük – miként az bebizonyosodott – azt a benyomást keltette,hogy egyetlen nagyhatalom sem avatkozott volna be belsô ügyeikbe. A törökök rögtön észhez tértek volna, amennyiben a szövetséges flottának legalábbkét parancsnoka kezdeményezte

volna, hogy vaktöltényeket vagy töltet nélküli gránátokat lôjenek ki a török állásokra. 1922-ben a szmirnai kikötôben állomásozó és a törökországi keresztények drámájának utolsó aktusát csendben figyelô hadihajók képe volt talán a legszomorúbb és leginkább sokatmondó látvány.”26 Az újkori görög történelem komoly kutatói értetlenül állnak a görög vereség elôtt. Douglas Dakin ilyen provokatív módon fogalmazza meg ezt a kérdést: „… mi juttatta el a görög katonai erôket ehhez a katasztrofális vereséghez, amikor számbelileg felülmúlták a kemali hadsereget, és fegyverzetük sem volt sokkal rosszabb?”27

A VÉGZETES HIBÁK

Ar. Sterjiadis szmirnai fôbiztosi kinevezése volt az elsô hiba a kis-ázsiai vállalkozásban. Sterjiadis – aki kezdetben Venizelos embere volt, majd királypárti lett – a kis-ázsiaiak rossz szelleme volt. Kíméletlen volt a görög lakossággal szemben, elfojtotta egy kis-ázsiai hadsereg felállítására irányuló törekvéseket, elutasította a kisázsiai független állam kikiáltását, amikor az athéni kormányzat szemlátomást nem tudta folytatni a vállalkozást, s végül tudatosan kiadta a szmirnai lakosokat a kemali csapatoknak.

A második nagy hiba a pontuszi partizánmozgalom erejének lebecsülése Kis-Ázsia északi körzetében, amely el tudta volna vágni a kemali utánpótlási vonalakat a bolsevikoktól. Eleftherios Venizelos végzetes hibája azonban az 1920 novemberében tartott választás volt. A hatalom ekkor a háborúellenes királypárti tábor kezébe került. Hívei szerint Venizelos hitt a gyôzelemben, amely diplomáciai téren elért jelentôs sikerei jutalma lett volna. Ellenfelei viszont azt állítják, hogy ez tudatos döntés volt részérôl a politika színpadáról történô tisztes visszavonulás érdekében, hogy megszabaduljon minden felelôsségtôl abban az esetben, ha a kis-ázsiai kérdés kedvezôtlen fordulatot venne. Maga Venizelos az alábbi magyarázatot adta a Ventirisnek küldött levelében: „Amikor aláírtam a sèvres-i békét, úgy ítéltem meg, hogy semi nem indokolja, hogy tovább halogassam a választásokat. Szükségem volt (a nép) bizalmára, mielôtt folytatom a munkámat, amelyet a szerzôdésben foglaltak érvényesítése tett szükségessé…”28

A hatalmat megöröklô királypártiakat inkább a Venizelos – és a kisázsiaiak – elleni gyûlölet mozgatta, mintsem a nagy vállalkozás befejezésének szándéka. Tanulságosak az önkéntes számûzetésbe Párizsba vonuló Ion Dragoumis levelei: ezekben a legnagyobb ellenség Eleftherios Venizelos és támogatói, a krétaiak és kisázsiaiak. 29 És mindez a háború kellôs közepén! Ebben az idôben hasonló állásponton voltak a görög kommunista mozgalom szélsôséges irányzatai, amelyek „háborúellenes sztrájkot” hirdették a fronton.30 A vállalkozás katonai megszervezése annyira észszerûtlen volt, hogy még csak tervbe sem vették Szmirna védmûvekkel való megerôsítését. Jannis Kouhtsoglou Történelem c. könyvében írja:

„1921 szeptemberének utolsó harcai és 1922 májusa között megoldható lett volna Szmirna megerôsítése Fokea (Foça) mentén, Sipylos (Spil),  Nymfeon (Nif) és Efesos felé. Így Szmirnát körülkerítették volna, hogy ellenállóképes legyen legalább néhány hónapig. Bôségesen rendelkezésre álltak a védekezéshez szükséges anyagok. És a nimfeoni országutakon, a hadsereg bázisa közelében a nehéztüzérség átszállítása is könnyû lett volna. Vajon nem ugyanezt cselekedték a törökök Ankarában, amikor visszaverték a görögök betörési kísérletét?”31

A pontuszi, ióniai és a kelet-thrákiai görögség, valamint az örmények felszabadításának kísérlete tömeges vérengzésbe fulladt a török katonai és hivatalnoki osztály által elkövetett etnikai tisztogatások következtében.32  A török nacionalizmus kísérlete arra, hogy a soknemzetiségû oszmán birodalmat török nemzetállammá változtassák, teljes sikerrel járt. Mustafa Kemal ezt az egységesítési törekvést testesítette meg. Ezért is kapta az Atatürk  (a törökök atyja) megtisztelô címet. Ez a politika azonban tragikus következményekkel járt az anatóliai görögség számára. Egy életerôs népesség volt ez, amelynek száma KisÁzsiában (Pontusz, Iónia, Kappadokia), valamint Kelet-Thrákiában 1914 elôtt meghaladta a kétmillió fôt. Közülük 1 221 849 fô maradt életben – ôket Görögországban 1928-ban menekültként írták össze -, továbbá azok, akik (mentesülve a lakosságcserétôl) Konstantinápolyban, illetve Imvros és  Tenedos szigetén éltek vagy egyenesen külföldre menekültek.

A SZÖVETSÉGESEK FELELÔSSÉGE

A kis-ázsiai hadjárat valójában az elsô világháború drámájának utolsó felvonása volt. A görögöknek meg kellett valósítaniuk a háború utáni rendezést, ami teljes mértékben kielégítette geopolitikai szándékaikat. A szövetséges erôk magatartása döntô szerepet játszott a végsô eredményben.

Természetesen magától értetôdô felismerés, hogy a fô felelôsség a görögök vállát nyomja, hiszen nem tudták kihasználni az egyedülálló történelmi kihívást. A szövetséges erôk viselkedése azonban – amelynek gyakran a görögök ésszerûtlen magatartása volt az elôidézôje – jól példázza a nemzetközi kapcsolatokra jellemzô amoralizmust és cinizmust.

Franciaország kezdettôl fogva bátorította Törökországot az ellenállásra. A kemali hadseregnek nyújtott támogatása kifejezôdött az ankarai francia-török megállapodásban. A szerzôdés aláírásának napján Yusuf Kemal bejelentette a kemali kormányzat döntését, mely szerint átengedik a francia befektetôknek a vas-, króm- és ezüstlelôhelyek kiaknázásának jogát. Közzétették továbbá a kemali kormányzat óhaját, hogy francia-török vegyesvállalatokat hozzanak létre kikötôk, vasútvonalak stb. építésére és üzemeltetésére.33 A francia miniszterelnök, Aristide Briand egyik Gouraud tábornoknak küldött titkos rejtjeltáviratában – melyet jóval késôbb hoztak nyilvánosságra – elrendelte: adjanak át a török hatóságoknak katonai egyenruhákat, továbbá repülôgépeket és távíróállomáshoz szükséges felszereléseket. 34 A moudaniai vereséget követôen a francia hatóságok lefegyverezték a görög katonákat és átadták ôket a törököknek.35 Ez a hozzáállás átragadt a francia újságírókra is. Nem tájékoztatták a francia közvéleményt a szmirnai vérengzések tényleges méreteirôl, és elôszeretettel tartottak minden túlkapásokról szóló információt „görög eredetû, gyanús információnak”. 36 A franciáknak ezt a magatartását Winston Churchill is megbélyegezte egyik írásában: „A francia próbálkozások ellenére, hogy minimalizálják (a törököknek a görögök ellen Pontuszon és Kis-Ázsia nyugati részén) ezeket kegyetlenkedéseket, és hasonló szörnyûségeket mutassanak be kisebb méretekben a görögök részérôl, a közvélemény – ha volt ilyen – határozottan a törökök ellen fordult”. Az amerikaiak ellenezték az Oszmán Birodalom felszámolását, mert az egész Törökországban létrehozandó amerikai protektorátusra aspiráltak. Az amerikai küldöttség célja a török rendszer megôrzése az ázsiai török területeken. Az Egyesült Államok szövetségese mandátumát szerette volna megszerezni az egész ázsiai török területre, mert a moszuli olajmezôket kívánta birtokba venni.

Chester amerikai admirális elôjogokat kért egy nagy vasútvonal építéséhez,  mely összekötötte volna Anatólia belsejét a Földközi-tenger partjaival. Pontuszon az amerikaiak baráti semlegességet tanúsítottak a kemali hatóságok

iránt. Konkrét panaszok tanúskodnak arról, hogy görög szabadságharcosokat

– akik az amerikai hajókra menekültek politikai menedékjogot kérve – átadtak a törököknek.37 Az amerikaiak a tragikus események befejezése után Kemalt George Washingtonhoz hasonlították.38 Nagy-Britannia, amely kezdetben támogatta a görög álláspontot, nem avatkozott be, hogy enyhítse szövetségese,

Görögország vereségét. Amikor Anglia Batumit megszállva tartotta, megtiltotta a pontuszi szervezeteknek, hogy katonai alakulatokat szervezzenek Pontusz felszabadításáért. A britek felelôsségét maga Lloyd George is elismerte az angol parlamentben tartott beszédében: „A törökök tombolása folyik a pontuszi görögök ellen, anélkül, hogy az angol és francia erôk mentenék ôket.39 A brit

küldöttek Lausanne-ban ismételten emlékeztették Ismet pasát, a török küldöttség vezetôjét, hogy Törökország azért gyôzött, mert az angol hadsereg

1922 augusztusában és szeptemberében tétlen maradt”.40 Az olaszok a franciákkal együtt a kemali hadsereget ellátták fegyverekkel, ruházattal, teherautókkal, vadászés felderítô repülôgépekkel, miközben a görög hadsereg segítség nélkül maradt. 1922. március 15-én titkos szerzôdést kötött Olaszország Kemallal, amely alapján a törökök tetemes mennyiségû katonai felszereléshez jutottak. Olaszország már az olasz nemzetállam megalakulásakor kimutatta érdeklôdését a földközi-tengeri térség feletti hegemónia megszerzése iránt. Görögország terjeszkedése Ióniában és Kelet-Thrákiában veszélyeztette

Olaszország stratégiai érdekeit.41 Még a Vatikán is beavatkozott az eseményekbe. Néhány évvel a katasztrófa elôtt nyilvánosságra kerültek iratok, amelyek arról tanúskodnak, hogy a Vatikán arra ösztönözte a franciákat, hogy segítsenek Törökországnak, mert nem akarta, hogy az ortodoxok kezébe kerüljön Konstantinápoly. A Vatikán attól félt, hogy a görög ortodox egyház komoly ellenfele lehet, amennyiben a keleti kereszténység régi központjában megszilárdítja helyzetét. Jellemzôek a Vatikán nyilatkozatai, mint az alábbi: „Jobb, ha az Hagia Szophia kupolájának tetején a félhold van, mint a görög kereszt”. A Vatikán inkább választotta a „moszlim egykedvûséget, mint az ortodox fanatizmust”.42

A három szövetséges ország (Anglia, Franciaország és Olaszország) végül is elutasította a kis-ázsiai görögök kétségbeesett követelését egy önálló kis-ázsiai állam létrehozására, amelynek fôvárosa Szmirna lett volna. Fegyveres beavatkozást helyeztek kilátásba, amennyiben a görög hadsereg elfoglalja Konstantinápolyt.43 A fegyvertelen lakosságon elkövetett rettenetes vérengzés napján Szmirna kikötôjében 21 szövetséges hajó vesztegelt: 11 angol, 5 francia, 2 olasz és 3 amerikai. Egyetlen dolog érdekelte ôket: konzulátusaik védelme. A szövetségesek képviselôi közönyösen és teljes érdektelenséggel figyelték a borzalmas látványt. Konstantinápolyban a szövetséges hatóságok egyáltalán nem törôdtek a pontuszi menekültekkel, segítség nélkül hagyták ôket, a minimális ellátás nélkül, ennek következtében ezrek haltak meg különbözô betegségekben a selimiyei táborban.44

A LAUSANNE-I BÉKESZERZÔDÉS

1923. július 24-én a svájci Lausanne-ban került sor annak a folyamatnak az utolsó aktusára, amely azelsô világháborúval vette kezdetét és az 1920. augusztus 10-én (az új naptárszerint) aláírt sèvres-i békével tetôzött. A lausanne-i békemû, akárcsaka helyébe lépô sèvres-i béke azokat a háború utáni megoldatlan kérdéseketrendezte, amelyek a legyôzött oszmán birodalommal voltak kapcsolatosak.Ez a két békeszerzôdés ellentétben állt egymással, és két egészen különbözôlátószögbôl vizsgálta a szóban forgó térség politikai sorsát, jövendôjét.A sèvres-i béke megvalósította a görög célok egy részét, és meghoztaa többnemzetiségû – moszlim – oszmán birodalom leigázott népeinek a felszabadítását. Vele ellentétben a lausanne- i békeszerzôdés szentesítette a török nacionalizmus gyôzelmét és a keresztény népcsoportok immár véglegesnek tekinthetô elûzését a hajdan közösen lakott területekrôl, amelyek ettôl kezdve tiszta nemzetállami török területté alakultak át. Ezzel párhuzamosan legitimálta a lakosságcserét az országok közötti nézeteltérések megoldási módjaként.

1922 novemberétôl Lausanne-ban megkezdôdtek a tárgyalások a háború utáni területi rendezés érdekében. A tárgyalásokon részt vettek az antant hatalmak, Görögország, a gyôztes kemali Törökország, Jugoszlávia [Szerb-Horvát-Szlovén királyság – szerk.], Románia, Egyesült Államok, Szovjetunió, Belgium, Portugália és Japán. 1923. január 30-án megszületett a megállapodás a görög és moszlim lakosság cseréjérôl. A közigazgatási teendôk és a vagyonkezelés a két érintett állam hatáskörébe került. Görögországban a háromszázötvenezer távozó moszlim által hátrahagyott ún. cserevagyont a keletrôl érkezô görög

menekültek egzisztenciájának biztosítására használták fel. Számítások szerint a Kis-Ázsiában hátrahagyott görög vagyon tízszerese volt a moszlimok által Görögországban hagyott vagyonnak.

A végleges megállapodást 1923. június 24-én írták alá, akárcsak az erre vonatkozó szerzôdéseket, amelyek rendezik az összes kérdést, mind a görög-török kérdéseket, mind a Dardanellák használatával kapcsolatos kérdéseket, valamint a kemali Törökország és más országok között fennálló gazdasági és pénzügyi vitás kérdéseket. A szerzôdés 12. cikkelyében Törökország elismeri a görög szuverenitást a „kelet-mediterrán Limnos, Samothraki, Lesvos, Hios, Samos és Ikaria szigetekre vonatkozóan”. A 13. cikkely Görögországot arra kötelezi, hogy az említett szigeteken haditengerészeti bázisokat nem telepíthet, és ott csupán korlátozott katonai erôket állomásoztathat. A 14. cikkely különleges státuszt ír elô Imvros és Tenedos szigetek számára. Konkrétan feltünteti: „Imvros és Tenedos szigetek török fennhatóság alatt maradnak. Különleges igazgatási szervezetben mûködnek, helyi apparátussal. Ez a szervezeti forma minden lehetséges garanciát biztosít az ôshonos nem moszlim népességnek, a helyi önkormányzatok mûködésére, valamint az egyének és javaik megvédésére vonatkozóan.

A rend fenntartását rendôrség fogja biztosítani, amelynek tagjai – a fentiek értelmében – a helybéli lakosokból kerülnek majd ki a helyi önkormányzat közremûködésével, és ezen önkormányzat alárendeltségében folytatják tevékenységüket.” A lausanne-i megállapodásban benne foglaltatik a lakosságcserérôl szóló szerzôdés is.

EPILÓGUS

A görög hadsereg veresége KisÁzsiában megerôsítette a török uralmat ezen a földön. Egy évvel a lausanne-i szerzôdés aláírása után még voltak görög szabadságharcosok a pontuszi hegyekben.45 Akik túlélték, az ekkor már Szovjetunió néven ismert állam területére menekültek. Voltak közülük olyanok, akik úgy jutottak el Görögországba, hogy elôször Vlagyivosztokba mentek és onnan Japánon keresztül értek el az immár egyetlen szabad görög földre. A Görögországba menekültek összlétszáma meghaladta a másfél milliót.46

1922-ben több mint 400 ezer a kisázsiai Pontuszból származó görögöt telepítettek ôshazájukból Görögország földjére.47 Pontuszban csupán a moszlim vallású görög ajkú népesség maradt.48 Ilyen nagyszámú görög menekült áttelepítése – akiknek nagy része a Szovjetunió városaiból menekült –

az oroszországi görögök kivándorlását is fokozta. A kis-ázsiai Pontusz végleges

elvesztése a görögség érdeklôdését és orientálását immár állandó jelleggel az egyetlen anyaországi központ felé irányította.49

A legtöbb áldozat az ôshonos keresztény csoportokból került ki, a Levantéban élô nyugat-európaiak és a Kappadokiában élô maroknyi ortodox török kivételével. A monofiziták (örmények, asszírok és kevés számú kurd), az ortodoxok (pontuszi, ióniai, kappadokiai és kelet-thrákiai görögök, továbbá szíriai arabok Törökország déli részén), a protestánsok (örmények és görögök) és a katolikusok (örmények és arabok) hárommilliónál többen voltak. Nem sokkal a nagy emberi tragédia után csupán néhány tízezren maradtak ôseik földjén. A moszlim elem vált egyeduralkodóvá az etnikailag tarka képet mutató térségben.

Hamit Bozarslan szerint a megsemmisített keresztény népcsoportok vagyonából felhalmozott gazdag zsákmány „hozzájárult egy nemzeti török polgárság kialakulásához”. A késôbbiekben a nacionalista erôk megkísérelték nemzetállami török térséggé átformálni ezt a vidéket, és felváltani a moszlim hitet a török nemzeti azonosságtudattal. Erôszakos úton próbálták a sokféle etnikai eredetû moszlimokat török állampolgárokká változtatni, akik eközben meg voltak gyôzôdve arról, hogy ôshazájuk valahol Közép-Ázsiában van. Ez a törekvés idézte elô Törökországban a mai ellentéteket, a nagy sorsproblémákat és politikai gondokat.

Fordította: Szidiropulosz Archimédesz

Nyelvi lektor: Mohay András

—————————————————————————————————-

AZ EPILÓGUS EPILÓGUSA

Két évvel ezelôtt a samsundai körzet egyik pici falujában tömegsírokat tártak fel, ezekrôl a török hatóságok természetesen hallgattak. Ezek a sírok – a helyszíni kutatások alapján – valószínûleg a népirtás második fázisában (1919-22) keletkeztek. Felfedezôjük Georgios Antoniadis pedagógus, a nyugati Pontusz görögség történetének kutatója. (Tanulmánya és az alábbi táblázat a közelmúltban jelent meg az Eleftherotypia c. görög országos napilapban.)

JEGYZÉK A TÖMEGSÍROKRÓL

Körzet Sírok száma Áldozatok száma Települések száma

PAFRA 18 9800 75

SAMSUNDA 9 2380 67

GAVZA 1 3500 9

ERPAA 6 1080 13

KAVAK 2 550

Összesen 36 17310 164

29

2010. AUGUSZTUS

1 Sz. I. Aralov: Voszpominanyija szovjetszkogo gyiplomata. Moszkva, Insztyitut Mezsdunarodnih Otnosenyij,1960, 53. old. Orhan Kotta: „Kemalismos kai Kourdiko kinima 1919-1938” [A kemalizmus és a kurd mozgalom 1919-1938], Lai c. folyóirat 1. köt. 1987, 62. old.

2 „Banque Monetaca and Carystuiaki and another v. Motor Union Insurance C. Ltd”, Lloyd’s Law Reports, 14. köt. London, 1923., 48. old.

3 S. I. Aralov, uo. 62. old.

4 Benaki Múzeum irattára, 316. akta

5 Az intézkedések fordításai megjelentek a Pontiki c. lap hasábjain, 1993. május 20., 32-33. old.

6 Kentrikon Simboulion Pontou [Pontuszi Központi Tanács], 159/2-11-1921

7 Alexis Alexandris, i. m., 465. old.; Istoria tou Ellinikou Ethnous [A görög nemzet története], Ekdotiki Athinon, XV. kötet, 461. old.

8 Karaiskos jelentésébôl. Karaiskos, a görög hadseregtartalékos tisztje egyéni akcióként Pontuszba megy, hogy megszervezze hazája partizáncsapatait, s hogy közbenjárjon a segélyszállítmányok ügyében. (Georgios Valavanis: Sintomos Jeniki Istoria tou [Pontou]. [Pontusz általános története],

Thesszaloniki, Kiriakidi K., 1986., 257. old.

9 Ah. Anthemidis: „Pos ihe antidrasi i tourkiki dioikisi meta tin exejersi ton Ellinopontion jia avtodiathesi” [„Hogyan reagált a török vezetôség a görög-pontusziak önrendelkezésükért kirobbant felkelése után?”] Pontiaka Nea c. lap 1989. március 30., 2. old.

10 Jakov Iljicsov Turetskij Karavan. Leningrád, 1981

11 Kemal Atatürk: Omilies [Beszédek]. Fordította Symeon Soltaridis. Athén, Livani K., 1995., 202-

203. old.

12 S. I. Aralov, uo. 62-63. old.

13 S. I. Aralov, uo. 65. old.

14 Hasonló politikát – vagyis a megtorlást a fegyvertelen lakossággal szemben – követtek a németek is a második világháborúban (Ah. Anthemidis)

15 House of Commons. The Parliamentary Debates. Fifth Series, 157. kötet, 2001-2002. old.

16Winston Churchill: The World Crisis. London, 5. köt., 442. old.

17 Dimitris Psathas: Ji tou Pontou [A pontusziak földje]. Hroniko [Napló], Athén, Mari K.,v478. old.

18 Jakov Iljicsov: Turetskij Karavan. Leningrád, 1981, 223. old.

19 Georgios Lampsidis: Mikrasiatiki Katastrofi [Kisázsiai katasztrófa], 3. kiadás. Athén, 1976, 63. old.

20 S. I. Aralov, uo. 41-43. old.

21Az International Affairs c. angol nyelvû szovjet folyóiratban jelent meg. Moszkva, 8. sz. 1960. augusztus

22 Görög Külügyminisztérium Levéltára (AYE), 1919, A/5/XII Pontusz, 77, 78. sz., valamint A/5/XI (25) Perithalpsis ton en Rosia Ellinon [Az oroszországi görögök ellátása]

23 Görög Külügyminisztérium Levéltára (AYE), A/5/XII Pontusz,38. sz.

24 Rene Puaux: O La Mort de Smyrne. Párizs, Edition de la revue des Balkans , 1922, 47-51. old.

25 George Horton, Szmirna amerikai konzulának írásából, amely a Wasington Post c. lapban jelent meg. (Ioannis Kapsis: Hamenes Patrides [Elveszett hazák]. Athén, Livani K., 1989., 43. old.)

26 George Horton: Report on Turkey. A görög fordítást kiadta a Livani K.

27 Douglas Dakin: I enopoiisi tis Elladas 1770-1923 [Görögország egyesítése]. Athén, Morfotiko Idrima Ethnikis Trapezas Kiadó, 1982., 356. old.

28Az Ethnos c. lapban jelent meg, 1948. április 29.

29 I. Dragoumis: „Ethnos, sosialismos, Anatoli”. I aristera kai to anatoliko zitima. [Nemzet, szocializmus, kelet. A baloldal és a keleti kérdés]. Athén, Enallaktikes Ekdosis, 1998., 153-163. old.

30Avram Benaroja: I proti stadiodromia tou ellinikou proletariatou [A görög proletariátus elsô stádiuma]. Athén, Kommuna K., 1986., 134, 157. old. Ajis Livieratos: To elliniko ergatiko kinima [A görög munkásmozgalom] 1918-1923. Athén, Karanasi K., 1976., 76. old. Ajis Stinas: Anamnisis [Emlékek]. Második kiadás. Athén, 1985., Ipszilon K., 1985., 41. 53. old.

31 Nikos Vournas: I mikrasiatiki katastrifi kai to xerrizoma tou ellinismou [A kis-ázsiai katsztrófa és a görögség elpusztítása]. Athén, 1987., 31. old.

32A pontuszi diaszpóráról, amely az erôszakos exodus eredményeként jött létre, lásd Michel Bruneau: „Territoires de la diaspora grecque pontique”, Diasporas. Szerk. Michel Bruneau. Reclus K., 1995., 113-131. old. Maria Verjeti: Apo ton Ponto stin Ellada [Pontosból Görögországba]. Thessaloniki, Kiriakidi K., 1994.

33A francia-török közeledésrôl lásd Joannis Mourelos: „I gallotourkiki prosengisi tou 1921. To simfono Franklin-Bouillon kai i ekkenosi tis Kilikias [Az 1921-i francia-török közeledés. A Franklin-Bouillon féle megállapodás és Kilikia kiürítése]. Deltio Kentron Mikrasiatikon Spoudon [A Kis-ázsiai Tanulmányok Központjának Értesítôje] 4. kötet. Athén, 1983.

34 Miltos Pagtziloglou: I jenoktonia ton Ellinon kai ton Armenion tis Mikras Asias [Népirtás a kis-ázsiai görögök és örmények körében]. Athén, 1988, 141,

173. old.

35 Spiros Loukatos: „I megales dinamis kai i mikrasiatiki katastrofi. I mikrasiatiki ekstratia kai katastrofi”. [„A nagyhatalmak és a kis-ázsiai katasztrófa. A kis-ázsiai hadjárat és katasztrófa”]. Athén, Sinhroni Epohi K., 1983, 68. old.

36 Rene Puaux, uo. 55. old.

37 Georgios Valavanis uo. 249. old., Dimosthenis Kelekidis uo. 218. old.

38Az amerikai kormány magatartásáról lásd L. Makkas: I ethniki politiki tou Venizelou [Venizelos nemzeti politikája]. Athén, 1936.; N. Moshopoulos: Engiklopedikon Lexikon tou Iliou [Ilios Általános Lexikon],

13. köt., 578, ; Ethnikos Kirix [Nemzeti Hírlap] lap 1922. okt. 10. szám; Moustafa Kemal George Washingtonhoz történô összehasonlítását a tragikus események után T. Horton elítélte egyik cikkében a Washington Post-ban (Joannis Kapsis, uo. 43. old.)

39 Lloyd George nyilatkozata a brit alsóházban (Foivos Grigoriadis: „Pos hasame ti Thraki kai tin Poli” [Hogyan vesztettük el Thrákiát és Konstantinápolyt] Istoria jia sas 13. köt., 1972. július, 42. old.)

40A brit politikáról lásd Joannis Kouhtsoglou: I pragmatiki Anglia [Az igazi Anglia]. Athén, 1956

41Antonis Liakos: I italiki enopoiisi kai i Megali Idea [Az olasz egység és a Nagy Eszme]. Athén, Themelio K., 187. old.

42 G.D.Metallinos, „I Ounia (prosopo ke prosopio)” [Az egyházunió: arc és álarc], in: Ounia, chthes ke simera [Az egyházunió múltja és jelene], Athén, Armos Kiadó, 33. old. Athén, Armos K., 1992., 33. old. A Vatikán állásfoglalásáról további adatok találhatók az Avro Manhattan: To Vatikano kai o 20- os eonas [Vatikán és a 20. század]. Athén, Kadros K, 1960

43Vasilis Koulingas uo., 68. old., Spiros Loukatos uo. 68. old.

44Al. Alexandris: „Pontic Greek Refugees in Constantinople 1922-1923: The Human Cost of the Exhange of Populations”. Arheion Pontou [Pontuszi Archívum], 37. köt., 280. old. Hristos Samouilidis: „I istoria tou Pontiakou Ellinismou [A pontuszi görögség története]. Athén, Alkion K., 159. old., Spiros

Loukatos uo. 68. old.

45Vlasis Agtzidis: „Apo ton Pontos ti Siviria. Enas pontios afijite tin odisseia tou” [Pontusztól Szibériáig. Egy pontuszi elbeszéli odisszeáját]. Eleftherotypia

c. napilap, 1989. július 3.

46 Spiros Portinos: O antartis tou Pontou [Pontusz harcosai]. Pireusz, Eleftheres Ekdosis K., 1985, 32-33. old.

47 Od. Lampszidis: „I «Anaklisis» eis tous prosfigas Ellinas tou Pontou” [A múlt felidézése a pontuszi görögöknél]. Pontuszi levéltár, 29. köt., 4. old.

48 Gulden Aydin: „Pontus Musulmanlari”, Actuel c. folyóirat 69. sz. Konstantinápols, 1992. október 29-november 4., 57-60. old. Omer Asan: Pontos Kulturu. Konstantinápoly, MareNostrum K.,1996. Vlasis Agtzidis: „I exislamismeni Ellines sti simerini Tourkia [Az iszlámosított görögök a mai Törökországban]. Oikonomikos Tahidromos c. folyóirat, 35. sz., (2208), 1996. aug. 29., 87-91. old.

49 N. N. Ioannidi, uo. 33. old.

——————

Fordította: Szidiropulosz Archimédesz

Nyelvi lektor: Mohay András

 

A török nacionalizmus megjelenése és a keleti keresztény népirtás IIΙ. rész

https://kars1918.wordpress.com/2010/08/31/a-torok-nacionalizmus-megjelenese-es-a-keleti-kereszteny-nepirtas/

https://kars1918.wordpress.com/2010/09/07/a-karsi-gorogseg-tragediaja/

Η δεύτερη φάση της γενοκτονίας

Η εκκαθάριση του Πόντου

Στον ίδιο τον Πόντο οι συμμορίες του Τοπάλ Οσμάν τρομοκρατούσαν και δολοφονούσαν τους ελληνικούς πληθυσμούς.[1] Οι διάφορες τουρκικές συμμορίες «σκότωναν από μίσος και εκδίκηση και όχι με σκοπό να ληστέψουν» γράφουν κείμενα της εποχής. Το Foreign Office ανέφερε: «… ο Οσμάν Αγάς, ληστής ταπεινής προέλευσης, έχει αναδειχθεί σε τοπικό δεσπότη της Κερασούντας και προεδρεύει της επιτροπής Εθνικής Άμυνας Κερασούντας, σώμα συνδεδεμένο με τους Νεότουρκους.»[2] Ακόμα και ο σοβιετικός απεσταλμένος στην Τουρκία, M. Φρούνζε (Μ. V. Frunze), που χαρακτηριζόταν από φιλοτουρκικό πνεύμα, έγραφε για την πολιτική του Τοπάλ Οσμάν (Τopal Osman): «… όλη αυτή η πλούσια και πυκνοκατοικημένη περιοχή της Τουρκίας, ερημώθηκε σε απίστευτο βαθμό. Απ’ όλο τον ελληνικό πληθυσμό των περιοχών της Σαμψούντας, της Σινώπης και της Αμάσειας απέμειναν μόνο μερικές ανταρτοομάδες που περιπλανιόντουσαν στα βουνά. Εκείνος που έγινε περισσότερο γνωστός για τις θηριωδίες του ήταν ο αρχηγός των Λαζών Οσμάν Αγάς, ο οποίος πέρασε δια πυρός και σιδήρου με την άγρια ορδή του όλη την περιοχή. Οι ντόπιοι Τούρκοι θυμούνται με φρίκη τη σκληρότητά του.»[3]

Σε έκθεση αυτής της περιόδου αναφέρεται: «Η καταστροφή των χωρίων ήρξατο κατά τον Απρίλιον του 1921 και συνεπληρώθη προ μηνός (σ.τ.σ. Ιούνιος 1922). Άπαντα τα χωρία κατεστράφησαν, εκάησαν, εξερριζώθησαν τελείως. Πάντες οι κάτοικοι των χωρίων τούτων εξωρίσθηκαν και εφονεύθησαν αδιακρίτως γένους και ηλικίας… Εκ των εις τα βουνά καταφυγόντων οι ημίσεις απέθανον εκ κακουχιών και φόνων και ασθενειών… Εγένοντο Αποστολαί εξορίστων εις το εσωτερικόν. Εκάστης Αποστολής οι εξόριστοι ελαμβάνοντο κατ’ εκλογήν μεταξύ των εχόντων ηλικίαν 10-70 ετών. Η τύχη των εξοριζομένων ήτο ως επί το πλείστον σφαγή, αγχόνη και θάνατος εκ κακώσεως και πείνης.»[4]

Για την εκτόπιση των Ελλήνων του Πόντου υπάρχουν τρεις επίσημες αποφάσεις που περιλαμβάνονται στο βιβλίο Pontus Meselesi, το οποίο εξέδωσαν οι κεμαλικές αρχές το 1923. Η  πρώτη, που εκδόθηκε στις αρχές του Ιουνίου 1921 με αύξοντα αριθμό 941 και είχε την υπογραφή του Μουσταφά Κεμάλ αναφέρει: «Η πρόσφατη εμφάνιση του ελληνικού πολεμικού ναυτικού στη Μαύρη Θάλασσα και ο βομβαρδισμός της Ινέπολης αυξάνουν την πιθανότητα απόβασης Ελλήνων στη Σαμψούντα. Για αυτό, όσοι Έλληνες μπορούν να κρατήσουν όπλα από 15 έως 55 ετών, θα εκτοπιστούν στην ενδοχώρα». Η δεύτερη είναι η επίσημη εντολή του αρχηγού του Γενικού Επιτελείου Στρατού Φεβζί (Fevzi) που στάλθηκε στις 3 Ιουνίου 1921 στο αρχηγείο που έδρευε στην Αμάσεια: «Από το υπουργικό συμβούλιο πάρθηκε η απόφαση να εκτοπιστούν στην ενδοχώρα όλοι όλοι οι χριστιανοί που διαμένουν στα παράλια της Μαύρης Θάλασσας και μπορούν να φέρουν όπλα. Η απόφαση τίθεται σε ισχύ με τη λήψη του τηλεγραφήματος. Σας γνωρίζουμε ότι πρέπει να αποφευχθεί το ενδεχόμενο συσπείρωσης και αντίστασης των χριστιανών καθώς και απόβασης ελληνικού στρατού.» Η τρίτη απόφαση, υπουργική και πάλι, πάρθηκε στις 3 Ιουλίου 1921 και αναφέρει: «…υπάρχει πιθανότητα απόβασης στα παράλιά μας. Αυτά τα μέρη θα εκμεταλλευτεί ο εχθρός κατά του έθνους μας σε συνεργασία με ντόπιους Έλληνες. Ως εκ τούτου είναι αναγκαία τα έκτακτα μέτρα για την υπεράσπιση της χώρας. Έτσι, από τις 12 Ιουνίου 1921, όλη η παραλία της Μαύρης Θάλασσας και οι κωμοπόλεις κηρύσσονται εμπόλεμη περιοχή.»[5]

Το τέλος του 1921 σφραγίστηκε από τις φοβερές ωμότητες των Τούρκων στο μικρασιατικό Πόντο.[6] Ο Βρετανός αρμοστής στην Κωνσταντινούπολη πληροφορούσε τον υπουργό εξωτερικών ότι: «Οι Τούρκοι φαίνεται ότι δρουν βάσει προμελετημένου σχεδίου για την εξόντωση των μειονοτήτων… Όλοι οι άνδρες ηλικίας άνω των 15 ετών της περιφερείας Τραπεζούντος και της ενδοχώρας εκτοπίστηκαν στα εργατικά τάγματα του Ερζερούμ, Καρς και Σαρήκαμις.»[7]

Την ίδια εποχή οι αντάρτες βρίσκονταν σε κατάσταση απόγνωσης. Καμιά βοήθεια δεν έφτανε σε αυτούς πλέον. Οι σοβιετικοί είχαν αποκόψει τους δρόμους εφοδιασμού από τις ελληνικές κοινότητες της Ρωσίας, ενώ η ελληνική κυβέρνηση δεν απαντούσε στις αγωνιώδεις εκκλήσεις τους. Ένα πλοίο που φορτώθηκε στον Πειραιά με όπλα και πυρομαχικά για αυτούς δεν ξεκίνησε ποτέ.[8] Ανεξάρτητα από την αδυναμία και την πολυδιάσπασή τους, οι Πόντιοι αντάρτες έφεραν σε δύσκολη θέση τον τουρκικό στρατό. Παρόλο που με τον αριθμό τους αντιστοιχούσαν σε μια μεραρχία, κατόρθωσαν να αντιμετωπίσουν πολλαπλάσιο τουρκικό στρατό.[9] Ο Κεμάλ Ατατούρκ είχε επιφορτίσει το 3ο Σώμα του στρατού του που έδευε στη Σεβάστεια, καθώς και 15^ο, που έδρευε στο Ερζερούμ, με το καθήκον της καταστολής του αντάρτικου ποντιακού κινήματος.[10] Ο ίδιος, σε μια από τις «Ομιλίες» του, που έχει ως τίτλο «Το πρόβλημα του Πόντου», περιέγραφε ως εξής το ποντιακό αντάρτικο: «Οι περιοχές δράσης των τσετέδων (σ.τ.σ. των Ποντίων ανταρτών) είχαν χωριστεί. Η δύναμη των Ποντίων ληστών στην αρχή ήταν περίπου έξι έως επτά χιλιάδες ενόπλων. Αργότερα έφτασαν στις εικοσιπέντε χιλιάδες, που είχαν χωριστεί σε μικρές ομάδες και δρούσαν σε διαφορετικά μέρη.» Ο Κεμάλ, για να δικαιολογήσει τη γενοκτονία που συνέβη κατά του άμαχου πληθυσμού, υπερβάλλει πρωτίστως ως προς τον αριθμό. Επίσης, ενοχοποιεί πλήρως τον «παραγωγικό ποντιακό πληθυσμό», γιατί «τροφοδοτούσε τις ένοπλες και μάχιμες ομάδες».[11]

O Μ. V. Frunze (Φρούνζε), σοβιετικός απεσταλμένος στην Τουρκία, έδωσε μια από τις ελάχιστες μαρτυρίες για τους ηττημένους αντάρτες: «Συναντήσαμε μια μικρή ομάδα από 60-70 Έλληνες, οι οποίοι μόλις είχαν καταθέσει τα όπλα. Όλοι τους είχαν εξαντληθεί στο έπακρο… Άλλοι έμοιαζαν κυριολεκτικά με σκελετούς. Αντί για ρούχα κρέμονταν από τους ώμους τους κάτι απίθανα κουρέλια. Στο κέντρο της ομάδας βρίσκονταν ένας ψηλός κι’ αδύνατος παπάς, φορώντας το καλυμαύχι του… Φυσούσε κρύος αέρας και όλη η ομάδα κάτω από τα σπρωξίματα των συνοδών-στρατιωτών, κατευθυνόταν με πηδηματάκια προς τη Χάβζα. Μερικοί όταν μας αντίκρισαν, άρχισαν να κλαίνε δυνατά ή μάλλον να ουρλιάζουν, μια και ο ήχος που ξέφευγε από τα στήθη τους, έμοιαζε περισσότερο με ουρλιαχτό κυνηγημένου ζώου».[12] Ο Φρούνζε περιέγραψε και άλλο ένα περιστατικό. Όταν περνούσαν δίπλα από μια ομάδα αιχμάλωτων Ελλήνων στη Μερζιφούντα, ένας από τους αιχμαλώτους φώναξε στη σοβιετική αντιπροσωπεία ότι ήταν και αυτοί ένοχοι γιατί ενίσχυαν τον Κεμάλ και τους Τούρκους.[13]

Με το πρόσχημα της καταπολέμησης των ανταρτών και των αντιποίνων οι Τούρκοι ολοκλήρωσαν τη γενοκτονία.[14] Βασισμένος σε μια σειρά επισήμων αναφορών, ο Βρετανός πρωθυπουργός Λόυντ Τζoρτζ προέβη σε δημόσιες δηλώσεις στη Βουλή των Κοινοτήτων: «… (στον Πόντο) δεκάδες χιλιάδες (Ελλήνων) ανδρών, γυναικών και παιδιών απελαύνονταν και πέθαιναν. Ήταν καθαρή ηθελημένη εξολόθρευση. «Εξολόθρευση» δεν είναι δικιά μου λέξη. Είναι η λέξη που χρησιμοποιεί η Αμερικανική Αποστολή.»[15] Ο Ουίνστον Τσόρτσιλ διαπίστωνε ότι: «… οι φοβεροί εκτοπισμοί των Ελλήνων από την Τραπεζούντα και τη Σαμψούντα που είχαν γίνει το φθινόπωρο του 1921, έφταναν τώρα για πρώτη φορά στην Ευρώπη.»[16] Ο Αμερικανός ταγματάρχης Γιόουελ έδωσε μια εικόνα του μικρασιατικού Πόντου το 1921: «Πτώματα, πτώματα σε όλο το μήκος της πορείας των εκτοπιζομένων… φρίκη και πτώματα…», ενώ ο Αμερικανός δημοσιογράφος Γκίμπονς μαρτυρούσε: «Η πεδιάδα της Μαλάτειας ήταν στρωμένη με πτώματα Ελλήνων.»[17] Την ίδια στιγμή οι μπολσεβίκοι αντιμετώπιζαν τους Πόντιους αντάρτες ως ληστές που καίνε και σκοτώνουν με μεγάλη σκληρότητα.[18] Στις 25 Φεβρουαρίου στη γαλλική εφημερίδα Liberte δημοσιεύτηκα η εξής ανταπόκριση από την Κωνσταντινούπολη: «Η κεμαλική κυβέρνηση, παρά τις προφορικές της διαβεβαιώσεις που έδωσε φαίνεται ότι ακολουθεί το ελεινό παράδειγμα των νεοτούρκων σχετικά με την εξόντωση των χριστιανικών και μη τουρκικών πληθυσμών της Αυτοκρατορίας. Οι πρόσφυγες συρρέουν ασταμάτητα στην Κωνσταντινούπολη. Δεν υπάρχουν πλέον ενήλικες χριστιανοί σε όλο το μήκος των ακτών της Μαύρης Θάλασσας. Οι άντρες που δεν σφαγιάστηκαν στο Ζογκουλντάκ, στην Ινέπολη, στη Σαμψούντα, στη Σινώπη, στην Κερασούντα, στη Τραπεζούντα και κατά μήκος της της ζώνης μέχρι την Κασταμονή και την Άγκυρα στρατολογήθηκαν σε διάφορες στρατιωτικές υπηρεσίες. Στις περιοχές που αναφέρθηκαν έμειναν μόνο οι γυναίκες, τα παιδιά και, που και που, κατ’ εξαίρεση, πολύ ηλικιωμένοι άντρες.»

Οι διανοούμενοι και οι πρόκριτοι του Πόντου δικάστηκαν από το ψευδεπίγραφο «Δικαστήριο της Ανεξαρτησίας», που έδρευε στην Αμάσεια. Με την κατηγορία ότι έγινε προσπάθεια απόσχισης από την Τουρκία, εκδόθηκαν εκατοντάδες θανατικές καταδίκες.[19] Ακόμα και οι σοβιετικοί απεσταλμένοι, οι οποίοι είχαν πλήρη γνώση των τουρκικών ωμοτήτων κατά των Ελλήνων, δεν μπορούσαν να κρύψουν τον αποτροπιασμό τους για τα φρικτά εγκλήματα των συμμάχων τους. Ο Αράλοβ, σοβιετικός πρέσβης στην Άγκυρα, ενημερώθηκε στη Σαμψούντα από τον αρχιστράτηγο Φρούνζε. Ο Φρούνζε του είπε ότι είχε δει πλήθος Ελλήνων που είχαν σφαγιαστεί, «βάρβαρα σκοτωμένους Έλληνες -γέρους, παιδιά, γυναίκες». Προειδοποίησε επίσης τον Αράλοβ για το ότι επρόκειτο να συναντήσει πτώματα σφαγιασμένων Ελλήνων, τους οποίους είχαν απαγάγει από τα σπίτια τους και είχαν σκοτώσει πάνω στους δρόμους.[20]

Για το θέμα αυτό ο Αράλοβ είχε ιδιαίτερη συνομιλία με τον Κεμάλ. Αναφέρει ο ίδιος: «Του είπα (του Κεμάλ) για τις φρικτές σφαγές των Ελλήνων που είχε δει ο Φρούνζε και αργότερα εγώ ο ίδιος. Έχοντας υπ’ όψιν μου τη συμβουλή του Λένιν να μην θίξω την τουρκική εθνική φιλοτιμία, πρόσεχα πολύ τις λέξεις μου…» Ο Κεμάλ απάντησε ως εξής στις «επισημάνσεις» του Φρούνζε: «Ξέρω αυτές τις βαρβαρότητες. Είμαι κατά της βαρβαρότητας. Έχω δώσει διαταγές να μεταχειρίζονται τους Έλληνες αιχμαλώτους με καλό τρόπο… Πρέπει να καταλάβετε τον λαό μας. Είναι εξαγριωμέν­οι. Ποιοι πρέπει να κατηγορηθούν για αυτό; Εκείνοι που θέλουν να ιδρύσουν ένα «Ποντιακό κράτος» στην Τουρκία…»[21]

Οι συγκρούσεις με τους άτακτους μουσουλμάνους εξαπλώθηκαν και στον Καύκασο. Τα ελληνικά χωριά βρέθηκαν και πάλι σε κίνδυνο[22]. Οι αρμενικοί πληθυσμοί αντιμετώπιζαν ξανά τον κίνδυνο της γενοκτονίας, λόγω της εξέγερσης των ντόπιων μουσουλμάνων. Οι επικεφαλής των άτακτων «ταταρικών συμμοριών είναι Τούρκοι αξιωματικοί», αποθρασυμένοι από την απραξία των δυνάμεων της Αντάντ[23]. Από την άνοιξη του 1922, όταν η Τουρκία πλέον στράφηκε προς τη Δύση, άρχισε να επικρατεί ψυχρότητα στις σοβιετοτουρκικές σχέσεις. Από τότε οι σοβιετικοί άρχισαν να επιδιώκουν τη μείωση της τουρκικής επιρροής και την απόκτηση αυτονομίας των ελληνικών πληθυσμών. Ήταν πολύ αργά.

Μια άλλη πλευρά της δεύτερης φάσης της γενοκτονίας ήταν η ολοκλήρωση των εξισλαμισμών. Το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών ετοίμασε το 1917 μια έκθεση με τίτλο «Οι Ανθελληνικοί Διωγμοί εν Τουρκία», στην οποία υπάρχει ιδιαίτερο κεφάλαιο για τους εξισλαμισμούς. Στην έκθεση αναφέρεται ότι οι Νεότουρκοι είχαν αποφασίσει τον βίαιο εξισλαμισμό των χριστιανικών εθνοτήτων. Για τον σκοπό αυτό δημιούργησαν ορφανοτροφεία για τα παιδιά των χριστιανών που είχαν εξοντώσει. Στα ελληνόπαιδα παρείχαν τουρκική παιδεία και ισλαμική θεολογική μόρφωση ενώ υποχρέωναν τις Ελληνίδες σε γάμο με μουσουλμάνους.

Η ήττα στην Ιωνία και η καταστροφή της Σμύρνης

Η εξέλιξη των γεγονότων καθορίστηκε από την έκβαση του ελληνοτουρκικού πολέμου που ξεκίνησε με την απόβαση στη Σμύρνη το Μάιος του 1919. Στο σημείο αυτό οι εσωτερικές ελληνικές αντινομίες θα έλθουν στην επιφάνεια και θα καθορίσουν την εξέλιξη των πραγμάτων. Ο ελληνικός κόσμος διχάστηκε σε δύο μεγάλες ομάδες: Τους φιλελεύθερους (κεντρώους) αγγλόφιλους που αντιμετώπιζαν την εκστρατεία ως μέρος της εθνικής ολοκλήρωσης και της απελευθέρωσης των υπόδουλων ομοεθνών και τους συντηρητικούς (δεξιούς) πρώην γερμανόφιλους, που εξέφραζαν τα συνδεδεμένα με το κράτος στρώματα και είχαν αντιπολεμικές αλλά και αντισυμμαχικές (αντί-Αντάντ) απόψεις. Αποτέλεσμα της πολιτικής των δεύτερων που κατέλαβαν τη εξουσία από το Νοέμβριο  του 1920, ήταν η διάρρηξη των πολιτικών και οικονομικών δεσμών με τους συμμάχους της Ελλάδας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Αποτέλεσμα μια παράλογης και ανορθολογικής πολιτικής θα είναι ότι 120.000 Τούρκοι εθνικιστές του Μουσταφά Κεμάλ θα καταφέρουν να νικήσουν τον ελληνικό στρατό που αριθμούσε σε 200.000 άνδρες.

Η τελευταία πράξη του δράματος γράφτηκε στη Σμύρνη, την πρωτεύουσα της Ιωνίας, το Σεπτέμβριο του 1922, κάτω από τα απαθή βλέμματα των δυτικών συμμάχων μας. Ο Rene Puaux υποστηρίζει ότι αρκετοί Σμυρνιοί αντιστάθηκαν ένοπλα στην είσοδο των Τούρκων στην πόλη και στις συνοικίες, ενώ ο ελληνικός στρατός είχε εγκαταλείψει την Ιωνία.[24] Ο Σολομωνίδης στον «Ύμνο και θρήνο της Σμύρνης» δίνει συγκεκριμένα στοιχεία για την καταστροφή: «Στον χώρο αυτόν εκάησαν περί τις 55.000 σπίτια, από τα οποία 43.000 ελληνικά… Συγκεκριμένα εκάησαν: Η ελληνική αγορά, η γνωστή με το όνομα «Μεγάλες ταβέρνες», τα Γυαλάδικα, το Γερανιό… Επίσης οι συνοικίες του Αγίου Γεωργίου, της Αγίας Φωτεινής, του Αγίου Δημητρίου, της Ευαγγελιστρίας, του Αγίου Τρύφωνα, του Αγίου Ιωάννου, του Αγίου Νικολάου… Αποτεφρώθηκαν όλοι σχεδόν οι ορθόδοξοι ναοί, 117 σχολεία…» Ο Ντέικιν υπολογίζει ότι 25.000 Έλληνες δολοφονήθηκαν στη Σμύρνη μετά την είσοδο του τουρκικού στρατού. Ο Αμερικανός πρόξενος στη Σμύρνη Τζωρτζ Χόρτον υπολόγισε συνολικά τους Έλληνες που έπεσαν θύματα των σφαγών καθ΄όλη τη διάρκεια των γεγονότων, σε ένα εκατομμύριο άτομα.[25]

Ο Χόρτον που εξαιτίας τη  σφαγή της Σμύρνης  δήλωσε ««Μία από τις έντονες αισθήσεις που διατηρώ από τη Σμύρνη είναι ντροπή  γιατί ανήκω στο ανθρώπινο γένος», περιέγραψε ως εξής αυτά που είδε: «Στην καταστροφή της Σμύρνης πάντως συνέβη κάτι που δεν είχε προηγούμενο ούτε στην περίπτωση της Καρχηδόνας. Eκεί δεν υπήρχε συνασπισμένος πολεμικός στόλος χριστιανών να παρακολουθεί αμέτοχα ένα δράμα που είχε προκληθεί από τις ομόθρησκες κυβερνήσεις του. Στην Καρχηδόνα δεν υπήρχαν αμερικανικά αντιτορπιλικά. Οι Τούρκοι ικανοποιούσαν ελεύθερα όλες τις ζωώδεις ανάγκες τους για σφαγή, βιασμό και πλιάτσικο σε απόσταση βολής από τα συμμαχικά πολεμικά πλοία. Η συστηματική ουδετερότητά τους είχε δώσει -και πολύ ορθά όπως αποδείχτηκε- την εντύπωση ότι καμιά Δύναμη δε θα αναμειγνυόταν στα «εσωτερικά» τους. Οι Τούρκοι θα έρχονταν αμέσως στα συγκαλά τους αν έστω και δύο διοικητές του συμμαχικού στόλου έπαιρναν την πρωτοβουλία να ρίξουν άσφαιρα πυρά ή μια οβίδα χωρίς γόμωση προς τον τουρκικό τομέα. Η εικόνα των πολεμικών πλοίων στο λιμάνι της Σμύρνης το σωτήριο έτος 1922, να παρακολουθούν σιωπηλά την τελευταία πράξη της τραγωδίας των χριστιανών της Τουρκίας, ήταν ίσως η πιο θλιβερή και πιο σημαντική απ’ όλες.»[26]

Η απορία για την ελληνική ήττα θα χαρακτηρίζει τους σοβαρούς μελετητές της νεοελληνικής ιστορία. Ο Ντάγκλας Ντέϊκιν θέτει σαφέστατα ένα προκλητικό ερώτημα: …γιατί οι ελληνικές δυνάμεις, που υπερτερούσαν αριθμητικά και δεν ήταν πολύ χειρότερα εξοπλισμένες από τα στρατεύματα του Κεμάλ οδηγήθηκαν σ’ αυτήν την καταστροφική ήττα;»[27]

Tα μοιραία λάθη

Το πρώτο λάθος στο μικρασιατικό εγχείρημα υπήρξε ο διορισμός του Αρ. Στεργιάδη, ως αρμοστή Σμύρνης. Ο Στεργιάδης -άνθρωπος του Βενιζέλου καταρχάς και των βασιλικών στη συνέχεια- υπήρξε ο κακός δαίμονας των Μικρασιατών. Ήταν αυτός που καταπίεσε τον ελληνικό πληθυσμό, κατέστειλε τις προσπάθειες για δημιουργία μικρασιατικού στρατού, απέτρεψε την ανακήρυξη της Μικράς Ασίας σε αυτόνομο κράτος όταν η Αθήνα έδειξε ότι δεν μπορούσε να συνεχίσει το εγχείρημα και, τέλος, παρέδωσε συνειδητά τους κατοίκους της Σμύρνης στα κεμαλικά στρατεύματα. Το δεύτερο μεγάλο λάθος υπήρξε η υποτίμηση του δυναμικού ποντιακού αντάρτικου στο μικρασιατικό Βορρά, το οποίο θα μπορούσε να αποκόψει τις γραμμές εφοδιασμού των κεμαλικών από τους μπολσεβίκους.

Το μοιραίο όμως σφάλμα του Ελευθερίου Βενιζέλου ήταν η διενέργεια εκλογών το Νοέμβριο του 1920. Η εξουσία πέρασε πλέον στην αντιπολεμική βασιλική παράταξη. Οι οπαδοί του υποστηρίζουν ότι πίστευε πως θα κερδίσει, ως επιβράβευση για τις μεγάλες επιτυχίες που κατάφερε στο διπλωματικό τομέα. Οι αντίπαλοί του ισχυρίζονται ότι ήταν μια συνειδητή απόφαση για εύσχημη αποχώρηση από την πολιτική σκηνή, ώστε να απεκδυθεί από κάθε ευθύνη πιθανής κακής εξέλιξης στο μικρασιατικό.

Ο ίδιος ο Βενιζέλος σε επιστολή τους προς τον Βεντήρη έδινε την εξής εξήγηση: «Όταν υπέγραψα τη Συνθήκη των Σεβρών, έκρινα ότι δεν είχα πλέον καμιά δικαιολογία να αναβάλλω περαιτέρω τις εκλογές.. Είχα ανάγκη της εμπιστοσύνης του (σ.τ.σ. του λαού) πριν προβώ στην περαιτέρω δράση την οποία απήτει η επιβολή της Συνθήκης…»[28]

Οι βασιλικοί διάδοχοι στην εξουσία κινούνταν περισσότερο από το μίσος για τους βενιζελικούς, ακόμα και για τους Μικρασιάτες, παρά από τη διάθεση για ολοκλήρωση του μεγάλου εγχειρήματος. Αποκαλυπτικές είναι οι επιστολές του αυτοεξόριστου στο Παρίσι Ίωνα Δραγούμη: Ο μέγιστος εχθρός ήταν ο Βενιζέλος και οι συμπαραστάτες του, Κρητικοί και Μικρασιάτες.[29] Και όλα αυτά εν μέσω πολέμου! Παρόμοιες θέσεις εκείνη την εποχή είχαν και οι ακραίες τάσεις του ελλαδικού κομμουνιστικού κινήματος, οι οποίες στο μέτωπο προπαγάνδιζαν την «απεργία πολέμου».[30] Η ανορθολογική στρατιωτική διαχείριση ήταν τέτοια που δεν είχε προβλεφτεί ούτε καν η οχύρωση της Σμύρνης. Ο Γιάννης Κουχτσόγλου στην Ιστορία του γράφει: «Από των τελευταίων μαχών του Σεπτεμβρίου του 1921 μέχρι του Μαϊου 1922, ημπορούσε να εκτελεστεί η οχύρωσις της Σμύρνης κατά των μήκος των Φωκών, προς το Σίπυλον, το Νύμφαιον και την Έφεσον. Έτσι η Σμύρνη θα περιεφράσσετο κατά τρόπον απρόσβλητον, τουλάχιστον δια μερικούς μήνας. Το υλικόν της οχυρώσεως ήτο άφθονον. Και κοντά στις βάσεις της στρατιάς, η δε μεταφορά των βαρέων πυροβόλων εύκολος από τας δημοσίας οδούς του Νυμφαίου. Μήπως το ίδιο δεν έκαμαν οι Τούρκοι εις την Άγκυραν και απέκρουσαν απόπειρα ελληνικής εισβολής;»[31]

Η απόπειρα για την απελευθέρωση των Ελλήνων του Πόντου, της Ιωνίας και της Ανατολικής Θράκης, καθώς και των Αρμενίων κατάληξε να μετατραπεί σε ποταμούς αίματος με τις εθνικές εκκαθαρίσεις που προκάλεσε η τουρκική στρατιωτική και γραφειοκρατική τάξη.[32] Η προσπάθεια του τουρκικού εθνικισμού για μετατροπή του πολυεθνικού οθωμανικού χώρου σε εθνικό τουρκικό πέτυχε απόλυτα. Ο Μουσταφά Κεμάλ εξέφρασε αυτήν ακριβώς την ομογενοποίηση. Γι’ αυτό εξάλλου τιμήθηκε με την προσαγόρευσή του σε Ατατούρκ, δηλαδή γεννήτορα των Τούρκων. Τα αποτελέσματα όμως ήταν τραγικά για τον ελληνισμό της καθ΄ ημάς Ανατολής. Από έναν ακμαίο πληθυσμό, που ξεπερνούσε τα δύο εκατομμύρια άτομα στη Μικρά Ασία  (Πόντο, Ιωνία και Καππαδοκία) και στην Ανατολική Θράκη πριν το 1914, επέζησαν 1.221.849 -οι οποίοι καταμετρήθηκαν ως πρόσφυγες στην Ελλάδα το 1928- καθώς και όσοι εξαιρέθηκαν της ανταλλαγής των πληθυσμών στην Κωνσταντινούπολη, Ίμβρο και Τένεδο ή διέφυγαν κατευθείαν σε χώρες του εξωτερικού.

Οι ευθύνες των συμμάχων

Η μικρασιατική εκστρατεία υπήρξε στην πραγματικότητα  η τελευταία πράξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι Έλληνες κλήθηκαν να εφαρμόσουν τη μεταπολεμική διευθέτηση, κάτι που ικανοποιούσε απολύτως τις δικές τους γεωπολιτικές προθέσεις. Η στάση των δυνάμεων του συμμαχικού μετώπου είχε αποφασιστικό ρόλο στην τελική κατάληξη. Βέβαια, η αβίαστη διαπίστωση είναι ότι η κύρια ευθύνη βαραίνει τους ώμους του ίδιου του ελληνισμού, που απέτυχε να διαχειριστεί μια μοναδική ιστορική πρόκληση. Όμως  η συμπεριφορά των συμμαχικών δυνάμεων -που πολλές φορές προκλήθηκε από τον ελληνικό ανορθολογισμό- είναι αποκαλυπτική του αμοραλισμού και της κυνικότητας που χαρακτηρίζουν τις διεθνείς σχέσεις.

Η Γαλλία ενθάρρυνε από την αρχή τους Τούρκους να αντισταθούν. Η υποστήριξή της προς τον κεμαλικό στρατό βρήκε την έκφρασή της με τη γαλλοτουρκική συμφωνία της Άγκυρας. Την ημέρα της υπογραφής της συνθήκης, ο Γιουσούφ Κεμάλ ανακοίνωσε την απόφαση της κεμαλικής κυβέρνησης να παραχωρήσει στους Γάλλους κεφαλαιούχους την εκμετάλλευση κοιτασμάτων σιδήρου, χρωμίου και ασημιού. Ακόμα ανακοίνωσε την επιθυμία των κεμαλικών αρχών για μικτές γαλλοτουρκικές εταιρείες, για την κατασκευή και εκμετάλλευση λιμανιών, σιδηροδρομικών γραμμών κ.λπ.[33] Σε ένα απόρρητο κρυπτογραφημένο τηλεγράφημα του Γάλλου πρωθυπουργού Αριστείδη Μπριάν προς το στρατηγό Τζουρό, που αποκαλύφθηκε πολύ αργότερα, διατάχτηκε η παράδοση στις τουρκικές αρχές από στρατιωτικές στολές μέχρι αεροπλάνα και υλικό για τηλεγραφικό σταθμό.[34] Μετά την ήττα στα Μουδανιά οι γαλλικές αρχές αφόπλισαν τους Έλληνες στρατιώτες και τους παρέδωσαν στους Τούρκους.[35] Το κλίμα αυτό πέρασε και στους Γάλλους δημοσιογράφους. Απέφευγαν να ενημερώσουν το γαλλικό κοινό για την έκταση των σφαγών στη Σμύρνη και είχαν την τάση να θεωρούν ότι κάθε πληροφορία για ακρότητες αποτελεί «ύποπτη πληροφορία ελληνικής προέλευσης».[36] Τη στάση αυτή των Γάλλων στηλίτευσε ακόμα και ο Ουίνστον Τσόρτσιλ γράφοντας: «Παρά τις προσπάθειες των Γάλλων να ελαχιστοποιήσουν τις φρικαλεότητες αυτές (των Τούρκων κατά των Ελλήνων στον Πόντο και τη δυτική Μικρασία) και να αποδείξουν, εναντίον των Ελλήνων παρόμοιες φρικαλεότητες σε μικρότερη κλίμακα, η κοινή γνώμη, όση υπήρχε, στρεφόταν αποφασιστικά εναντίον των Τούρκων».

Οι Αμερικανοί από την πλευρά τους ήταν αντίθετοι με τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, γιατί απέβλεπαν στη δημιουργία αμερικανικού προτεκτοράτου σε όλη την Τουρκία. Η αμερικανική αντιπροσωπεία επεδίωκε τη διατήρηση του τουρκικού καθεστώτος στην ασιατική Τουρκία. Οι Ηνωμένες Πολιτείες ήθελαν την εντολή των συμμάχων για ολόκληρη την ασιατική Τουρκία, αποβλ­έποντας στα πετρέλαια της Μοσούλης. Ο Αμερικανός ναύαρχος Τσέστερ, ζητούσε προνόμια για μεγάλη σιδηροδρομική γραμμή που θα συνέδεε το εσωτερικό της Ανατολής με τα παράλια της Μεσογείου. Στον Πόντο οι Αμερικανοί κράτησαν στάση φιλικής ουδετερότητας προς τις κεμαλικές αρχές. Υπάρχουν συγκεκριμένες καταγγελίες ότι παρέδωσαν στους Τούρκους αντάρτες που είχαν καταφύγει στα πλοία τους ζητώντας άσυλο.[37] Οι Αμερικανοί μετά το τέλος των τραγικών γεγονότων παρομοίασαν τον Κεμάλ με τον Γεώργιο Ουάσινγκτον.[38]

Η Μεγάλη Βρετανία, ενώ αρχικά υποστήριζε τις ελληνικές θέσεις δεν επενέβη για να περιορίσει την ήττα της συμμάχου της, Ελλάδας. Την περίοδο που το Βατούμι βρισκόταν στην κατοχή της απαγόρευσε στις ποντιακές οργανώσεις να συγκροτήσουν τάγματα για να αγωνιστούν για την απελευθέρωση του Πόντου. Τις βρετανικές ευθύνες ομολόγησε στην Αγγλική Βουλή και ο ίδιος ο πρωθυπουργός Λόυντ Τζώρτζ λέγοντας: «Οι Τούρκοι οργιάζουν κατά των Ελλήνων του Πόντου χωρίς να διασώζονται από τις Αγγλογαλλικές δυνάμεις.»[39] Οι Βρετανοί αντιπρόσωποι στη Λωζάννη επανειλημμένα θύμιζαν στον αρχηγό της τουρκικής αντιπροσωπείας Ισμέτ Πασά ότι η Τουρκία νίκησε, επειδή ο αγγλικός στρατός είχε αδρανήσει συνειδητά τον Αύγουστο και Σεπτέμβριο του 1922.[40]

Οι Ιταλοί μαζί με τους Γάλλους εφοδίαζαν τον κεμαλικό στρατό με όπλα, ιματισμό, φορτηγά αυτοκίνητα, αεροπλάνα, καταδιωκτικά και αναγνωριστικά, ενώ ο ελληνικός στρατός είχε αφεθεί τελείως αβοήθητος. Στις 15 Μαρτίου 1922 υπογράφτηκε μυστική συμφωνία των Ιταλών με τον Κεμάλ για εφοδιασμό με άφθονο πολεμικό υλικό. Το ενδιαφέρον της Ιταλίας για την εξασφάλιση απόλυτης κυριαρχίας στο μεσογειακό χώρο είχε εκδηλωθεί από την ίδρυση του ιταλικού εθνικού κράτους. Η επέκταση της Ελλάδας στην Ιωνία και στην Ανατολική Θράκη αποτελούσε απειλή για τα στρατηγικά συμφέροντα των Ιταλών.[41]

Ακόμα και το Βατικανό είχε ανάμειξη στα γεγονότα. Λίγα χρόνια μετά την καταστροφή ήρθαν στο φως έγγραφα που αποδείκνυαν πως το Βατικανό είχε παρακινήσει τους Γάλλους να βοηθήσουν τους Τούρκους, γιατί δεν ήθελε να πάρουν οι ορθόδοξοι στα χέρια τους την Κωνσταντινούπολη. Το Βατικανό φοβόταν ότι η ελληνορθόδοξη εκκλησία θα γινόταν σοβαρός αντίπαλος, σε περίπτωση που θα εδραιωνόταν στο παλιό κέντρο του ανατολικού χριστιανισμού. Xαρακτηριστικές είναι οι δηλώσεις του Βατικανού όπως «προτιμότερη πάνω στο τρούλο της Αγίας Σοφίας είναι η ημισέληνος παρά ο ελληνικός σταυρός». Προτιμούσε επίσης τη «μουσουλμανική αδιαφορία από τον ορθόδοξο φανατισμό».[42]

Οι τρεις συμμαχικές χώρες (Αγγλία, Γαλλία, Ιταλία) απέρριψαν τέλος το αγωνιώδες αίτημα των Μικρασιατών για δημιουργία αυτόνομου μικρασιατικού κράτους με πρωτεύουσα τη Σμύρνη. Απείλησαν με ένοπλη αντιμετώπιση, στην περίπτωση που ο ελληνικός στρατός επιχειρούσε να καταλάβει την Κωνσταντινούπολη.[43] Στο λιμάνι της Σμύρνης την ημέρα των φοβερών σφαγών του άμαχου πληθυσμού βρίσκονταν 21 συμμαχικά πλοία, από τα οποία 11 αγγλικά, 5 γαλλικά, 2 ιταλικά, 3 των ΗΠΑ. Το μοναδικό ενδιαφέρον τους ήταν η προστασία των προξενείων τους. Οι εκπρόσωποι των συμμάχων θαύμαζαν απαθείς κι ολότελα αδιάφοροι το φρικτό θέαμα. Στην Κωνσταντινούπολη οι συμμαχικές αρχές αδιαφόρησαν τελείως για τους πρόσφυγες από τον Πόντο και τους άφησαν αβοήθητους, χωρίς καμία στοιχειώδη περίθαλψη, με αποτέλεσμα χιλιάδες να πεθάνουν από τις αρρώστιες στο στρατόπεδο Σελημιέ.[44]

Η Συνθήκη της Λοζάνης

Στις 24 Ιουλίου του 1923, έλαβε χώρα στη Λωζάννη της Ελβετίας η τελευταία πράξη μιας διαδικασίας που είχε ξεκινήσει με την έναρξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και κορυφώθηκε με την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών το 1920 -στις 10 Αυγούστου με το νέο ημερολόγιο. Η Συνθήκη της Λωζάννης, όπως και η Συνθήκη των Σεβρών την οποία αντικαθιστούσε, ρύθμιζε τις μεταπολεμικές εκκρεμότητες σε σχέση με την ηττημένη Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι δύο αυτές συνθήκες βρίσκονταν σε δύο αντιδιαμετρικά σημεία και εξέφραζαν δύο εντελώς διαφορετικές οπτικές για την πολιτική μοίρα του συγκεκριμένου χώρου. Η Συνθήκη των Σεβρών υλοποιούσε ένα μέρος των ελληνικών επιδιώξεων και πρόσφερε τη χειραφέτηση στους υποταγμένους λαούς της πολυεθνικής μουσουλμανικής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η Συνθήκη της Λωζάννης αντιθέτως, επισφράγιζε τη νίκη του τουρκικού εθνικισμού και την οριστική, πλέον, εκδίωξη των χριστιανικών πληθυσμών από τον κοινό χώρο που μετεξελισσόταν πλέον σε πλήρως εθνική επικράτεια των Τούρκων. Παράλληλα, νομιμοποιούσε την Ανταλλαγή των Πληθυσμών ως μέσο επίλυσης των διαφορών μεταξύ των κρατών.

Από το Νοέμβριο του 1922 άρχισε η διάσκεψη στη Λωζάννη για τη ρύθμιση του μεταπολεμικού τοπίου. Έλαβαν μέρος οι δυνάμεις της Αντάντ, η Ελλάδα, η νικήτρια κεμαλική Τουρκία, η Γιουγκοσλαβία, η Ρουμανία, οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, η Σοβιετική Ένωση, το Βέλγιο, η Πορτογαλία και η Ιαπωνία. Στις 30 Ιανουαρίου του 1923 αποφασίστηκε η Σύμβαση Ανταλλαγής ελληνικών και μουσουλμανικών πληθυσμών. Η διοίκηση και η διαχείριση των περιουσιών περιερχόταν στα κράτη. Στην Ελλάδα, στόχος της διαχείρισης της Ανταλλάξιμης περιουσίας -δηλαδή αυτή που εγκατέλειψαν οι τριακόσιες πενήντα χιλιάδες μουσουλμάνοι που απελάθηκαν- ήταν η αποκατάσταση των Ελλήνων προσφύγων. Υπολογίστηκε ότι οι ελληνικές περιουσίες που εγκαταλείφθηκαν ήταν δεκαπλάσιες των αντίστοιχων μουσουλμανικών.

Η οριστική Συμφωνία υπογράφτηκε στις 24 Ιουνίου του 1923, καθώς και σχετικές συμβάσεις, που ρύθμιζαν το σύνολο των θεμάτων, τόσο τα ελληνοτουρκικά, όσο και αυτά που σχετιζόταν με τη χρήση των Στενών και το διακανονισμό οικονομικών και δημοσιονομικών διαφορών κάποιων κρατών με την κεμαλική Τουρκία.  Με το άρθρο 12 αναγνωρίστηκε οριστικά από την Τουρκία η ελληνική κυριαρχία «επί των νήσων της Ανατολικής Μεσογείου, Λήμνου, Σαμοθράκης, Λέσβου, Χίου, Σάμου και Ικαρίας». Με το άρθρο 13 η Ελλάδα υποχρεώθηκε να μην εγκαταστήσει ναυτικές βάσεις στα νησιά και να διατηρεί περιορισμένες μόνο στρατιωτικές δυνάμεις. Με το άρθρο 14 οριζόταν ειδικό καθεστώς για τα νησιά Ίμβρος και Τένεδος. Συγκεκριμένα αναγραφόταν: «Τα νησιά Ίμβρος και Τένεδος παραμένουν υπό τουρκική κυριαρχία. Θα απολαύσουν ειδικής διοικητικής οργάνωσης, η οποία θα αποτελείται από τοπικά στοιχεία. Θα παρέχει η οργάνωση αυτή κάθε εγγύηση στον αυτόχθονα μη μουσουλμανικό πληθυσμό όσον αφορά την τοπική αυτοδιοίκηση και την προστασία των ατόμων και των αγαθών. Η τήρηση της τάξης θα διασφαλίζεται από αστυνομία, η οποία θα προέρχεται από τον ντόπιο πληθυσμό, με φροντίδα και επιμέλεια της τοπικής διοίκησης, όπως προβλέπεται παραπάνω, στις διαταγές της οποίας θα υπακούει.»

Στη Συμφωνία της Λοζάνης συμπεριλήφθηκε και η Σύμβαση Ανταλλαγής των πληθυσμών.

Επίλογος

H ήττα του ελληνικού στρατού στη Μικρά Ασία επικύρωσε την κυριαρχία των Τούρκων στο χώρο. Ένα χρόνο μετά τη Συνθήκη της Λοζάνης υπήρχαν ακόμα Έλληνες αντάρτες στα ποντιακά βουνά. Όσοι επέζησαν κατέφυγαν στη Σοβιετική πλέον Ένωση.[45] Υπάρχουν περιπτώσεις ανταρτών, που για να φύγουν για την Ελλάδα πήγαν στο Βλαδιβοστόκ και από εκεί μέσω Ιαπωνίας αναχώρησαν για το μοναδικό, πλέον, ελεύθερο ελληνικό χώρο.[46]

Ο συνολικός αριθμός των προσφύγων στην Ελλάδα ξεπερνούσε το 1.500.000[47]

Το 1922 περισσότεροι από 400.000 Έλληνες, προερχόμενοι από το μικρασιατικό Πόντο, μετατοπίστηκαν από τις κοιτίδες τους στον ελλαδικό χώρο.[48] Στον ίδιο τον Πόντο παρέμειναν πλέον μόνο οι μουσουλμανικοί ελληνόφωνοι πληθυσμοί.[49] Η μετατόπιση τόσου αριθμού Ελλήνων, που ένα μεγάλο μέρος τους προερχόταν από πρόσφυγες των πόλεων της Σοβιετικής Ένωσης, ενέτεινε τις μεταναστευτικές τάσεις και στους Έλληνες της Ρωσίας. Η οριστική απώλεια του μικρασιατικού Πόντου έστρεψε μόνιμα πλέον το ενδιαφέρον και τους προσανατολισμούς του ελληνισμού προς το μοναδικό μητροπολιτικό κέντρο.[50]

Θύματα ήταν οι περισσότερες γηγενείς χριστιανικές ομάδες, πλην των λεγόμενων Φραγκολεβαντίνων και των ελάχιστων τουρκοορθόδοξων της Καππαδοκίας. Οι μονοφυσίτες (Αρμένιοι, Ασσύριοι και λίγοι Κούρδοι), οι ορθόδοξοι (Έλληνες στον Πόντο, την Ιωνία, την Καππαδοκία και την Ανατολική Θράκη, καθώς και Άραβες Σύριοι στον οθωμανικό Νότο), οι προτεστάντες (Αρμένιοι και Έλληνες) και οι καθολικοί (Αρμένιοι και Άραβες), ξεπερνούσαν τα τρία εκατομμύρια. Μετά το τέλος της μεγάλης ανθρωποσφαγής, λίγες μόνο δεκάδες χιλιάδες παρέμειναν στα πατρικά τους εδάφη. Ο πολυεθνοτικός  μουσουλμανικός χώρος παρέμεινε ο μόνος αδιαφιλονίκητος κυρίαρχος. Σύμφωνα με τον Hamit Bozarslan, η πλούσια λεία από τις περιουσίες των χριστιανικών λαών που εξοντώθηκαν «συνέβαλε στη διαμόρφωση μιας εθνικής αστικής τάξης». Στη συνέχεια, οι εθνικιστές προσπάθησαν να μετατρέψουν  το χώρο αυτό σε εθνικό τουρκικό και να αντικαταστήσουν τη μουσουλμανική πίστη με την τουρκική εθνική ταυτότητα. Προσπάθησαν με βίαιο τρόπο να μετατρέψουν τους μουσουλμάνους, με τις ποικίλες εθνοτικές προελεύσεις, σε Τούρκους πολίτες που πιστεύουν ότι ο γενέθλιος χώρος τους βρίσκεται κάπου στην Κεντρική Ασία. Αυτό ακριβώς το εγχείρημα, δημιούργησε στην Τουρκία το σύγχρονο διχασμό και το μεγάλο υπαρξιακό και πολιτικό της πρόβλημα.

---

[1] S. I. Αralov, ό.π., σελ. 62.

[2] «Banque Monetaca and Carystuiaki and another v. Motor Union Insuranse Co. Ltd», Lloyd’s Law Reports, τόμ. 14, Λονδίνο, 1923, σελ. 48.

[3] S. I. Αralov, ό.π., σελ. 62.

[4] Αρχείο Μπενάκειου Μουσείου, φακ. 316

[5] Οι μεταφράσεις των αποφάσεων δημοσιεύτηκαν στην εφημ Ποντίκι, 20 Μαϊου 1993, σελ. 32-33.

[6] Κεντρικόν Συμβούλιον Πόντου, 159/2-11-1921.

[7] Αλέξης Aλεξανδρής, ό.π., σελ. 461.

[8] Aπό την έκθεση του Γ. Καραΐσκου. Ο Καραΐσκος, έφεδρος αξιωματικός στον ελληνικό στρατό, πηγαίνει στον Πόντο με δική του πρωτοβουλία για να οργανώσει τις αντάρτικες δυνάμεις της πατρίδας του και να μεσολαβήσει για την αποστολή βοήθειας. (Γεώργιος Βαλαβάνης, Σύντομος Γενική Ιστορία του Πόντος, Θεσσαλονίκη, εκδ. Κυριακίδη, 1986, σελ. 257.)

[9] Αχ. Ανθεμίδη, «Πως είχε αντιδράσει η τουρκική διοίκηση μετά την εξέγερση των Ελληνοποντίων για αυτοδιάθεση», εφημ. Ποντιακά Νέα, 30 Μαρτίου 1989, σελ. 2.

[10] Yiakof Ilitsov, Touretski Karavan, Λένινγκραντ, 1981

[11] Κεμάλ Ατατούρκ, ό.π., σελ. 202-203.

[12] S. I. Aralov, ό.π., σελ. 62-63.

[13] S. I. Aralov, ό.π., σελ. 65.

[14] Την ίδια πολιτική, δηλαδή των αντιποίνων κατά του αμάχου πληθυσμού θα χρησιμοποιήσουν και οι Γερμανοί κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου πολέμου. (Αχ. Ανθεμίδης, )

[15] House of Commons. The Parliamentary Debates, Fifth Series, τομ. 157, σσ. 2001-2002.

[16] Winston Churchill, The World Crisis, τομ. V, Λονδίνο, σελ. 442.

[17] Δημήτρης Ψαθάς,  ό.π., σελ. 478.

[18] Yiakof Ilitsοv, Touretski Karavan, Λένινγκραντ, 1981, σελ. 223.

[19] Γεώργιος Λαμψίδης, Μικρασιατική Καταστροφή, 3η έκδ., Αθήνα, Λαδιά, 1976, σελ. 63.

[20] S. I. Aralov, ό.π., σ 41-43.

[21] Δημοσιεύτηκε στο αγγλόφωνο μηνιαίο σοβιετικό περιοδικό Inter­national Affairs, Μόσχα, αριθ. 8, Αύγουστος 1960, σελ. 83.

[22] ΑΥΕ, 1919, Α/5/ΧΙΙ Πόντος, αριθ. 77, 78. και Α/5/ΧΙ (25) Περίθαλψις των εν Ρωσία Ελλήνων.

[23] ΑΥΕ,Α/5/ΧΙΙ, Πόντος, αριθμ. 38.

[24] Rene Puaux, Ο La Mort de Smyrne, Παρίσι, εκδ. Edition de la revue deς Balkans, 1922, σελ. 47-51.

[25] Από κείμενο του τότε Αμερικανού προξένου στη Σμύρνη Τζωρτζ Χόρτον που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Wasington Post (Γιάννης Καψής, Χαμένες Πατρίδες, Αθήνα, εκδ. Λιβάνη, 1989, σελ. 43.)

[26] George Horton, Report on Turkey.  Εκδόθηκε στα ελληνικά από τις εκδ. Λιβάνη.

[27] Douglas Dakin, Η ενοποίηση της Ελλάδας 1770-1923, Αθήνα, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, 1982, σελ. 356.

[28] Δημοσιεύτηκε στην εφημ. Έθνος, 29 Απριλίου 1948.

[29] Ι. Δραγούμης, «Έθνος, Σοσιαλισμός, Ανατολή», Η Αριστερά και το Ανατολικό Ζήτημα, Αθήνα, εκδ. Εναλλακτικές Εκδόσεις, 1998, σελ. 153-163.

[30] Αβράμ Μπεναρόγια, Η πρώτη σταδιοδρομία του ελληνικού προλεταριάτου, Αθήνα, εκδ. Κομμούνα, 1986, σελ. 134, 157, Άγις Λιβιεράτος, Το ελληνικό εργατικό κίνημα 1918-1923, Αθήνα, εκδ. Καρανάση, 1976, σελ 76, Άγις Στίνας, Αναμνήσεις, Αθήνα, β’ έκδ., εκδ. Ύψιλον, 1985, σελ. 41, 53.

[31] Νίκος Βουρνάς, Η Μικρασιατική Καταστροφή και το ξερρίζωμα του ελληνισμού, Αθήνα, 1987, σελ. 31.

[32] Για την ποντιακή διασπορά που δημιουργήθηκε ως αποτέλεσμα της βίαιης εξόδου από το γενέθλιο χώρο και τη συμπεριφορά της βλ.: Michel Bruneau, «Territoires de la diaspora grecque pontique», Diasporas, επιμ. Michel Bruneau, εκδ. Reclus, 1995, σελ. 113-131, Μαρία Βεργέτη, Από τον Πόντο στην Ελλάδα, Θεσσαλονίκη, εκδ. Κυριακίδη, 1994.

[33] Για τη γαλλοτουρκική προσέγγιση βλέπε: Γιάννης Μουρέλος, «Η Γαλλοτουρκική προσέγγιση του 1921. Το σύμφωνο Franklin-Bouillon και η εκκένωση της Κιλικίας», Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τόμ. 4, Αθήνα, 1983.

[34] Μίλτος Παγτζιλόγλου, Η γενοκτονία των Ελλήνων και των Αρμενίων της Μικράς Ασίας, Αθήνα, 1988, σελ. 141, 173.

[35] Σπύρος Λουκάτος, «Οι μεγάλες δυνάμεις και η μικρασιατική καταστροφή, Η μικρασιατική εκστρατεία και καταστροφή, Αθήνα, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1983, σελ. 68.

[36] Rene Puaux, ό.π., σελ. 55.

[37] Γεώργιος Βαλαβάνης, ό.π., σελ. 249, Δημοσθένης Κελεκίδης, ό.π., σελ. 218.

[38] Για τη στάση της Αμερικανικής Κυβέρνησης βλ. Λ. Μακκάς, Η εθνική πολιτική του Βενιζέλου, Αθήνα, 1936, Ν. Μοσχόπουλος, Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν του Ηλίου, τόμ. 13, σελ. 578, Εφημ. Εθνικός Κήρυξ, αριθ. 10, Οκτώβριος 1922. Την παρομοίωση, μετά το τέλος των τραγικών γεγονότων, του Μουσταφά Κεμάλ με τον Γεώργιο Ουάσιγκτον κατάγγειλε ο Τ. Χόρτον σε άρθρο του στην εφημερίδα Ουάσιγκτον Ποστ, (Γιάννης Καψής, ό.π., σελ. 43.)

[39] Δήλωση Λόυντ Τζώρτζ στη Βουλή των Κοινοτήτων (Φοίβος Γρηγοριάδης, «Πως χάσαμε τη Θράκη και την Πόλη», περ. Ιστορία για σας, τεύχ. 13, Ιουλίου 1972, σελ. 42.)

[40] Για τη βρετανική πολιτική βλ. Γιάννης Κουχτσόγλου, Η πραγματική Αγγλία, Αθήνα, 1956.

[41] Αντώνης Λιάκος, Η ιταλική ενοποίηση και η Μεγάλη Ιδέα, Αθήνα, εκδ. Θεμέλιο, σελ. 187.

[42] Γ. Δ. Μεταλληνός, «Η Ουνία (πρόσωπο και προσωπείο)», Ουνία, χθες και σήμερα, Αθήνα, εκδ. Αρμός, 1992, σελ. 33. Πληροφορίες για τη στάση του Βατικανού υπάρχουν στο Αβρο Μανχάτταν, Το Βατικανό και ο 20ος αιώνας, Αθήνα, εκδ. Κάδμος, 1960.

[43] Βασίλης Κουλίγκας, ό.π., σελ. 68, Σπύρος Λουκάτος, ό.π., σελ. 68.

[44] Al. Alexandris, «Pontic Greek Refugees in Constantinople 1922-1923: The Human Cost of the Exhange of Populations», Αρχείον Πόντου, τόμ. 37, σελ. 280, 293, Χρήστος Σαμουηλίδης, Η Ιστορία του Ποντιακού Ελληνισμού, Αθήνα, εκδ. Αλκυών, σελ. 159, Σπύρος Λουκάτος, ό.π., σελ. 68.

[45] Βλάσης Αγτζίδης, «Από τον Πόντο στη Σιβηρία. Ένας Πόντιος Αφηγείται την Οδύσσειά του», εφημ. Ελευθεροτυπία, 3 Ιουλίου 1989.

[46] Σπύρος Πορτινός, Ο αντάρτης του Πόντου, Πειραιάς, εκδ. Ελεύθερες Εκδόσεις, 1985, σελ. 32-33.

[47] G. D. Kousoulas, Revolution and Defeat: The Story of the Greek Communist Party, Λονδίνο, 1965, σελ. 42.

[48] Οδ. Λαμψίδης, «Η «Ανάκλησις» εις τους πρόσφυγας Έλληνας του Πόντου», Αρχείον Πόντου, τόμ. 29, σελ. 4.

[49] Gulden Aydin, «Pontus Musulmanlari», περ. Actuel, τεύx. 69, Κωνσταντινούπολη, 29 Οκτωβρίου-4 Νοεμβρίου 1992, σελ. 57-60, Omer Asan, Pontos Kulturu, Κωνσταντινούπολη, εκδ. Mare Nostrum, 1996, Βλάσης Αγτζίδης, «Οι εξισλαμισμένοι Έλληνες στη σημερινή Τουρκία», περ. Οικονομικός Ταχυδρόμος, τεύχ. 35 (2208), 29 Αυγούστου 1996, σελ. 87-91.

[50] N. N. Ioannidi, ό.π., σελ. 33.

« «Πατριωτική Αριστερά» και προσφυγικό κίνημα

1821 και Έλληνες της Ανατολής »