-Το προσφυγικό κίνημα σήμερα και ο αντιπροσφυγικός αναθεωρητισμός

Τα ζητήματα που σχετίζονται με τη διατήρηση και την καλλιέργεια της ιστορικής μνήμης αποτελούν βασικό άξονα των ευρωπαϊκών πολιτισμικών προβληματισμών κατά την τελευταία εικοσαετία. Παράλληλα με νέες θεωρητικές αναζητήσεις για μια πιο σύγχρονη πρόσληψη των ταυτοτήτων, εθνικών και κοινωνικών, το κίνημα για τη διατήρηση της ιστορικής μνήμης έθεσε τη σφραγίδα του στους  σύγχρονους προβληματισμούς στην Ευρώπη.

 Το αντίστοιχο φαινόμενο στην Ελλάδα εκφράστηκε με τρεις τρόπους: 

α) με το προσφυγικό κίνημα που επανέφερε στο προσκήνιο τις τεχνηέντως απωθημένες τραγικές στιγμές της Εξόδου από την καθ’ ημάς Ανατολή,

β) με το κίνημα διεκδίκησης αποζημιώσεων από τη Γερμανία για τα εγκλήματα των Ναζί κατά τη διάρκεια της τριπλής Κατοχής της Ελλάδας (1941-1944) και

γ) με την ανάδειξη του εβραϊκού Ολοκαυτώματος και την εν ψυχρώ εξόντωση τους ελληνικού εβραϊσμού στο Άουσβιτς.

           Η προσφυγική πλευρά του φαινομένου αυτού θα συναντήσει τη σφοδρή αντίδραση από ένα πολύχρωμο πλήθος πρακτόρων, προπαγανδιστών, ιστορικών και δημοσιογράφων, που συγκροτούν αυτό που χαρακτηρίζουμε «αντιπροσφυγικό αναθεωρητικό ρεύμα» στην Ελλάδα. Βασικός στόχος αυτού του ρεύματος είναι η ακύρωση των κατακτήσεων της κοινωνίας των πολιτών, που στη δεκαετία του ’90 πέτυχε την καθιέρωση δύο επίσημων Ημερών Μνήμης για τη Γενοκτονία του ελληνισμού της Ανατολής, της 19^ης Μαϊου για τον Πόντο και της 14^ης Σεπτεμβρίου για το σύνολο της Μικράς Ασίας (συμπεριλαμβανομένου και του Πόντου).

 («Αυγή», Φεβρουάριος 2001)

 Το ρεύμα αυτό πέτυχε να δυσφημήσει το προσφυγικό κίνημα και κυρίως το ποντιακό, εκμεταλλευόμενο τα εσωτερικά του προβλήματα και κάποια χονδροειδή ιστορικά λάθη που έγιναν στο παρελθόν. Συγκεκριμένα αξιοποίησε τις εσωτερικές αντιφάσεις του προσφυγικού κινήματος και ειδικά του ποντιακού, με την αδυναμία των οργανωμένων φορέων να συνδεθούν αποτελεσματικά με την υπόλοιπη κοινωνία, με την αναποτελεσματικότητα της σχετικής ιστοριογραφίας που αναπτύχθηκε, με τα επικοινωνιακά λάθη και με την εσωτερική υπονόμευση από επίδοξους κυρίαρχους, τόσο σε πολιτικό όσο και σε επιστημονικό επίπεδο.

           Ικανή και αναγκαία συνθήκη για την αποτελεσματική αντίκρουση αυτού του ρεύματος είναι κατανόηση όλων των πλευρών του ζητήματος, του ιστορικού βάθους αυτής της ρήξης των προσφύγων του ΄22 με ομάδες και ρεύματα του ελλαδικού χώρου, η αποκρυπτογράφηση του ρόλου του αντιπροσφυγικού αναθεωρητισμού, από ιστορικής αλλά και σύγχρονης πολιτικής απόψεως.

 Ορφανά προσφυγόπουλα στην Ελλάδα μετά τη Μικρασιατική καταστροφή

Το ιστορικό βάθος

 Το προσφυγικό κίνημα υπάρχει ως διακριτό κίνημα πολιτών από την επαύριο της μικρασιατικής Καταστροφής του ’22. Πόντιοι, Ίωνες, Θρακιώτες θα ιδρύσουν τους συλλόγους τους και τα πνευματικά τους ιδρύματα, θα προσπαθήσουν να διασώσουν το λαογραφικό πλούτο των περιοχών προέλευσής τους και θα αρθρώσουν έναν πολιτικό λόγο. Όμως οι ευρύτερες συνθήκες δεν θα επιτρέψουν τις προσφυγικές οργανώσεις να εκφράσουν δημόσια κριτικά απέναντι στον τουρκικό εθνικισμό και στην πολιτική της Ελλάδας που οδήγησε στη Μικρασιατική Καταστροφή. Η μηχανισμοί καταστολής του προσφυγικού λόγου θα είναι ισχυρότατοι και θα παραμένουν εν ισχύ σχεδόν μέχρι τη δεκετια του ’80.

 Τότε και με αφορμή την εμφάνιση ενός διεκδικητικού ριζοσπαστικού ποντιακού κινήματος θα δημιουργηθεί η πρώτη ρωγμή στην ενιαία αντιπροσφυγική πολιτική συμπεριφορά της «μητέρας-πατρίδας». Το πρώτο απτό κέρδος θα είναι η αναγνώριση της Γενοκτονίας στον Πόντο το 1994 και την καθιέρωση της 19^ης Μαίου ως Ημέρας Μνήμης. Στη συνέχεια, η ολοκλήρωση της απόπειρας καταξίωσης της ιστορίας των Ελλήνων της Ανατολής θα συμβεί με την ομόφωνη απόφαση του ‘98 για αναγνώριση της Γενοκτονίας των Ελλήνων στο σύνολο του μικρασιατικού εδάφους και τη θέσπιση της 14^ης Σεπτεμβρίου –ημέρας που οι κεμαλικοί ολοκλήρωσαν το θρίαμβό τους με την πυρπόληση και τη σφαγή της Σμύρνης- ως Ημέρας Μνήμης. 

Όμως, στο σημείο αυτό, τα παραδοσιακά αντιπροσφυγικά αντανακλαστικά του ελλαδικού πολιτικού συστήματος άρχισαν να επανακάμπτουν με αποφασιστικότητα. Η απόφαση της Βουλής των Ελλήνων του ΄98 θα τεθεί σε ισχύ, αλλάζοντας στο Προεδρικό Διάταγμα τον όρο «Γενοκτονία» με τον όρο «Καταστροφή». 

Ο σημείο αυτό, είναι το σημείο καμπής. Τότε θα κλείσει το περιστασιακό ιδεολογικό ρήγμα στην ελλαδική ιδεολογία που άνοιξε τη δεκαετία του ’80. Με  μαθηματική ακρίβεια, η επόμενη αντίδραση του συστήματος θα ήταν η αφαίρεση των κατακτήσεων των προφύγων. Είτε διοικητικά, είτε με άλλες τεχνικές. Όπως τη δυσφήμηση, τη συκοφαντία και τη γελοιοποίηση  του προσφυγικού κινήματος. Όλες αυτές τις μεθόδους και τις τεχνικές τις βλέπουμε να βρίσκονται σήμερα σε πλήρη εξέλιξη. Από την αναπαραγωγή των εθνικιστικών τουρκικών θέσεων,  που επιχειρεί ο Νακρατζάς, μέχρι την αφελή επιστημονικά προσέγγιση της Ρεπούση και τη συστηματοποίηση της αντιπροσφυγικής κριτικής από τον Κωστόπουλο του «Ιού». 

Πώς ξεκίνησε η ρήξη με τον ελληνισμό της Ανατολής

 Η ρήξη των βασικών πολιτικών τάσεων του ελλαδικού χώρου με τον ελληνισμό της Ανατολής εντοπίζεται στις αρχές του 20^ου αιώνα. Οι αιτίες όμως της  εμφάνισής της μπορούν να ανιχνευτούν μόνο με την καλή αποτύπωση των ιστορικών αντινομιών που σχετίζονται με την ελληνική πολιτική αποκατάσταση του 19^ου αιώνα. 

Ο νοτιοελλαδικός χώρος, λόγω της απομάκρυνσής του από τα κέντρα, της κοινωνικής αποσάρθρωσης και της συνεχούς σύγκρουσης των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής στα όρια του, προσφερόταν στους νεαρούς προοδευτικούς Έλληνες εθνικιστές για εκδήλωση αντι-ισλαμικής εξέγερσης. Έτσι θα δημιουργηθεί το ελληνικό Βασίλειο στο πλέον καθυστερημένο, οικονομικά και πνευματικά, τμήμα του ελληνικού κόσμου. Οι ελλείψεις αυτές, καθώς και η απουσία προοδευτικών αστικών στρωμάτων, θα οδηγήσει στη διαμόρφωση των παλαιοελλαδικών ελίτ, εξαρτημένων από το κράτος που πολιτικά θα εκφράζονται από τη Μοναρχία. Φυσικά οι αιτίες της αντινομίας αυτής είναι πολλές, που σχετίζονται στη φύση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που επικάθησε στο μεσαιωνικό ελληνικό κόσμο, με αποτέλεσμα τα κέντρα των Ελλήνων να ταυτίζονται με τα κέντρα των Οθωμανών. Η αδυναμία να συμπεριλάβει το νεαρό έθνος-κράτος τα κέντρα του έθνους, δημιούργησε  δομικές αντινομίες με σοβαρές συνέπειες στη διαχείριση των ζητημάτων που σχετίζονταν με την εθνική ολοκλήρωση. 

Αντίθετα, οι Έλληνες της Ανατολής, μετά τις μεταρρυθμίσεις του Χάτι Χουμαγιούν  θα ακολουθήσουν μια εκπληκτική πορεία οικονομικής ανάπτυξης και σύντομα θα αποτελέσουν τον κύριο κορμό της οθωμανικής αστικής τάξης. Οι Έλληνες αστοί της Ανατολής ελάχιστη σχέση θα έχουν με το κράτος. Θα θυμίζουν περισσότερο τα σύγχρονα μη κρατικοδίαιτα αστικά στρώματα, που εν πολλοίς είναι φορείς του εκσυγχρονισμού των κοινωνιών.

Αυτή ακριβώς η κοινωνική θέση των αστών των ραγιάδων, θα τροφοδοτήσει με ανασφάλεια και μίσος τα παραδοσιακά κυρίαρχα στρώματα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Έτσι θα εμφανιστεί ο ακραίος τουρκικός εθνικισμός στο πρόσωπο των Νεότουρκων, ο οποίος εξ αρχής θα συνδυαστεί με τον μιλιταρισμό και τη βία. Kαι οι βαλκανικοί πόλεμοι προήλθαν κυρίως από τη σκλήρυνση της πολιτικής των Νεοτούρκων. Η Ελλάδα έτυχε να έχει προετοιμαστεί καλά, λόγω της ανάληψης της εξουσίας από τον Βενιζέλο, που ερχόταν από τον επαναστατημένο εξωελλαδικό ελληνισμό.

Έτσι διαμορφώθηκαν δύο ισχυρά -και ασύμβατα τελικά- ηγετικά στρωμάτα των Ελλήνων: της γραφειοκρατίας στην Παλαιά Ελλάδα από τη μια και τα ελληνικά αστικά στρώματα της Oθωμανικής Αυτοκρατορίας από την άλλη. 

          Οι Έλληνες της Ανατολής θα επενδύσουν πολιτικά στον αλυτρωτικό βενιζελισμό, ενώ τα κρατικοδίαιτα στρώματα της Παλαιάς Ελλάδας στη Μοναρχία και το Λαϊκό Κόμμα. Το παράδοξο της ελληνικής περίπτωσης για τα ευρωπαϊκά δεδομένα,  είναι ότι τον ελληνικό αλυτρωτισμό και τον ελληνικό εθνικισμό στην εποχή που διαμορφώνονταν τα τελικά σύνορα στην περιοχή μας, δεν τα εξέφρασε η Ακροδεξιά και το φασιστικό κίνημα, αλλά η φιλελεύθερη παράδοση. Αυτή ήταν η βάση της σφοδρής σύγκρουσης και του μεγάλου κοινωνικού Διχασμού. 

Η ελληνική Δεξιά εκείνης της περιόδου, ήταν η μοναδική στον ευρωπαϊκό χώρο που δεν ήταν επεκτατική και αλυτρωτική, αλλά αντιθέτως οικοδόμησε την πολιτική της στην άρνηση της Μικρασιατικής Εκστρατείας, στην παραγνώριση του Ζητήματος του Πόντου και στο σύνθημα “μικρά πλην έντιμος Ελλάς”. Και επιπλέον μετά το ’22, στο στόχαστρό της δεν έθεσε τις  μειονότητες, αλλά τους πρόσφυγες από τον Πόντο, την Ιωνία, και την Ανατολική Θράκη. Στη θέση του ρατσιστικού, αντιδραστικού αντισημιτισμού είχε υιοθετήσει τον εξίσου αντιδραστικό «Αντι-προσφυγισμό». 

Επίλογος

           Αυτές είναι σε γενικές γραμμές οι ιστορικές προϋποθέσεις που μέσα τους άνθισε η αντιπροσφυγική στάση. Κορυφαίο ρόλο είχε ο δικτάτορας Ιωάννης Μεταξάς, που υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους θαυμαστές του Μουσταφά Κεμάλ πασά, που οι Τούρκοι θα ονομάσουν Ατατούρκ, δηλαδή γεννήτορα του τουρκικού έθνους. Ο Μεταξάς θα δωρίσει το 1938 το σπίτι στη Θεσσαλονίκη, όπου υποτίθεται ότι γεννήθηκε  ο Κεμάλ, στο τουρκικό  κράτος. Έτσι η Τουρκία ίδρυσε το προξενείο της στη καρδιά της «πρωτεύουσας των προσφυγών». Επί πλέον, ο Μεταξάς μετονόμασε την Οδό Αποστόλου Παύλου σε Οδό Κεμάλ Ατατούρκ. Μόνο το ’55, μετά το πογκρόμ κατά της ελληνικής μειονότητας στην Πόλη η οδός Κεμάλ Ατατούρκ θα ξαναπάρει το παλιό της όνομα.

 Η πρώτη αυτή περίοδος της αντιπροσφυγικής στάσης της εξουσίας, μπορούμε να πούμε ότι έληξε συμβολικά το 1982, όταν ήρθη η απαγόρευση προβολής της κινηματογραφικής ταινίας «1922» του Νίκου Κούνδουρου. Την αντιπροσφυγική  σκυτάλη θα πάρουν πλέον άλλες δυνάμεις. Οι πιο γνωστές εκδοχές τους εκφράζονται με τη δημοσιογραφική ομάδα του «Ιού» και με τη σχολή των μετα-μοντέρνων ιστορικών, τους λεγόμενους «αποδομιστές». Όμως αυτά τα ρεύματα θα τα αναλύσουμε σε επόμενο σημείωμα.

———————————————————–

 Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Φροντιστήριον Τραπεζούντος», τριμηνιαία εφημερίδα της Νεολαίας της Παμποντιακής Ομοσπονδίας Ελλάδας (ΠΟΕ), Φεβρουάριος 2009, σελ. 20-21.

Advertisement

« -Εκδηλώσεις για τη γενοκτονία [στην εφημ. «Εύξεινος Πόντος»]

-Ένα κείμενο στο «Άρδην» »